Xuất thân trong một gia đình quyền thế và giàu có, đến năm 17 tuổi, Dương Bích Liên trở nên yêu thích nghệ thuật, nảy ra ý muốn từ bỏ cảnh sống giàu sang để chạy theo cuộc đời gió bụi. Sau đó, ông quyết định ghi tên theo học Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Từ đây, Dương Bích Liên bắt đầu sự nghiệp hội họa.

Dương Bích Liên là một trong những học trò cuối cùng của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Ông học khoa Hội họa, khóa XVIII (1944 – 1945). Năm 1946, Dương Bích Liên và nhiều trí thức văn nghệ sĩ Hà Nội tham gia kháng chiến chống Pháp. Ông hoạt động ở đoàn kịch của Phạm Văn Khoa, Đoàn văn công của Nguyễn Xuân Khoát, vào Đoàn Văn hóa kháng chiến cùng với họa sĩ Tô Ngọc Vân, Thế Lữ…, làm báo ” Vệ quốc đoàn”.

Năm 1949, ông là một trong những họa sĩ đầu tiên được kết nạp Đảng tại vùng kháng chiến cùng một ngày với họa sĩ Mai Văn Hiến và nhà văn Trần Đăng. Năm 1952, ông được giao trọng trách lên chiến khu sống gần và vẽ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tác phẩm Bác Hồ ở chiến khu Việt Bắc đoạt giải nhất Triển lãm mỹ thuật toàn quốc 1980 và hiện được bày ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Năm 1954, Dương Bích Liên trở về tiếp quản thủ đô. Được tổ chức biên chế vào “tổ sáng tác” cùng các họa sĩ Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng…

Năm 1984, Nhà nước chính thức mời bộ tứ “Nghiêm, Liên, Sáng, Phái” tổ chức triển lãm cá nhân. Riêng Dương Bích Liên từ chối. Do vậy, lúc sinh thời, ông là một họa sĩ không có cuộc triển lãm nào cho riêng mình.

Dương Bích Liên dày công nghiên cứu các phong cách, trào lưu nghệ thuật thế giới. Mọi chất liệu đều được ông thể hiện nhuần nhuyễn, độc đáo, siêu thoát đặc biệt là các thể loại sơn mài, sơn dầu, phấn đấu và chì than. Ông thiên về vẽ chân dung, rất nổi tiếng với đề tài thiếu nữ. Ông đặc biệt thành công với những tác phẩm về chân dung thiếu nữ. Người ta thường nói “Phố Phái, gái Liên” để nói đến việc khi xem tranh phố thì nên xem tranh của Bùi Xuân Phái, còn xem tranh về thiếu nữ thì Dương Bích Liên là người vẽ đẹp nhất. Dương Bích Liên dành nhiều sáng tác cho đề tài thiếu nữ với bao tình cảm ưu ái, say mê và trìu mến nhất. Các nhân vật nữ luôn là những nguồn cảm hứng, những hình ảnh trung tâm của những biểu cảm thẩm mỹ và lý tưởng thẩm mỹ. Chân dung thiếu nữ của ông rất đa dạng, là những cô gái đẹp ông nhận ra và bắt gặp trong cuộc sống đời thường, mang một ánh sáng dung dị, thánh thiện trong trẻo.

Trong nhóm tứ kiệt “Nghiêm, Liên, Sáng, Phái” Dương Bích Liên ít được nhiều người biết đến bởi ông đã “tự nguyện chọn tiếng im lặng của hội họa làm bản thân”. Ông sống cô đơn, thu mình lặng lẽ, trốn chạy chính mình và trốn chạy những khát vọng. Dương Bích Liên sống không vợ con và ít bạn hữu. Căn nhà nhỏ ở 55 Bà Triệu của ông trống không, đồ đạc chỉ một chiếc giường nhỏ quanh năm phủ ga trắng muốt, một chiếc võng và một bàn một ghế độc nhất. Sinh thời, ông có rất ít bạn thân ngoại trừ Bùi Xuân Phái và Nguyễn Sáng. Nhà phê bình Phan Cẩm Thượng viết về Dương Bích Liên: “Nếu cùng thời với các danh họa hàng đầu Trường Đông Dương, chắc ông còn mơ mộng hơn họ, bởi phẩm chất mơ mộng chiếm toàn bộ nghệ thuật của ông, dù đôi lúc được trình bày dưới vẻ khắc nghiệt. Ông không bám vào một cảnh trí như Bùi Xuân Phái, không trầm kha vào các ý tưởng số phận như Nguyễn Sáng, mà tinh tế đứng bên ngoài cái mình vẽ ra vừa như là một sự kiện hiện hữu có thực, vừa như chuyện bịa, cảnh nằm mơ”.

Dương Bích Liên là một họa sĩ tài ba, tâm huyết, ông rất say mê vẽ, ngay cả trong những ngày chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ diễn ra ác liệt nhất, ông cũng không rời giá vẽ. Sự nghiệp hội họa của Dương Bích Liên là một tài sản quý của kho tàng Mỹ thuật Việt Nam.

Trong những tài năng của hội họa hiện đại Việt Nam, có Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Sáng độc đáo ở nét bút run rẩy hay táo bạo ngang tàng. Bùi Xuân Phái nổi tiếng ở màu trắng, màu ghi phố cổ rêu phong thì Dương Bích Liên lại làm ta nao lòng ở màu vàng miên man, xao động. Chiều vàng là một nguyên bản vàng mười của sơn mài trên nền trời buổi hoàng hôn ở thôn quê. Màu vàng Khi mùa lúa chín no nê trù phú. Màu vàng trong tranh sơn dầu lớn Ba thiếu nữ trong lành, mát mẻ mà sang trọng thanh cao, bảng lảng như trong vườn địa đàng nhớ mong một chân trời xưa cũ. Ông vẽ sơn dầu giỏi, màu của ông trong trẻo, vang động. Sơn mài của ông với bút pháp nghiêng về hiện đại, chỉ trung thành với năm màu cơ bản truyền thống như sơn then, vàng bạc, son và cánh dán nên nó đậm đà bản sắc cổ kính, tạo ra phong cách rất Dương Bích Liên.

Dương Bích Liên mất tại số nhà 55A Bà Triệu vì trước đó đã có văn bản đổi cho Phan Kế An nhà của mình ở 72 Thợ Nhuộm. Ông chọn một cái chết lặng lẽ, không bệnh tật, không đau ốm mà tịch cốc không ăn chỉ uống rượu. Năm 2000, họa sĩ Dương Bích Liên được Nhà nước phong tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật (đợt II).

Dương Bích Liên đã mất, những tác phẩm của ông còn ở lại cùng với năm tháng, công chúng và dư luận, cho dù cuộc đời ông còn nhiều đắng cay, nhiều những phiền muộn âm u, sẽ còn nhiều bài viết về ông rạch ròi hơn. Chỉ có điều ông ra đi thật thanh thản, chấp nhận, vì ông đã thực hiện được mục đích của đời mình: Một họa sĩ lặng lẽ dâng đời mình cho nghệ thuật, lặng lẽ sáng tạo cho cuộc đời những tác phẩm đẹp, gửi gắm nhiều suy tư về số phận của một đời nghệ sĩ. Không luyến tiếc trần thế, nhưng thế gian luyến tiếc ông, người họa sĩ tài hoa, người nghệ sĩ đã để lại những dấu ấn đậm sau qua những bức họa sống mãi cùng thời gian.

Một số tác phẩm của Họa sĩ Dương Bích Liên

Một số hình ảnh của Họa sĩ Dương Bích Liên