Tư duy phản biện là một kỹ năng hết sức cần thiết. Bạn cần phải xem xét kỹ những gì mọi người đang nói và chọn ra đâu mới là sự thật từ những điều có thể là vô nghĩa.

Tuy nhiên, tư duy phản biện không chỉ dùng để phát hiện những tin “giả”. Bạn cũng cần nó để đưa ra những quyết định chính xác. Bạn nên mua hay thuê nhà? Nên ăn kiêng hay ăn chay? Nên học đại học hay nghỉ ngang và thành lập công ty? Mỗi quyết định trong số những vấn đề này đều khá khó và quan trọng. Vì vậy, việc suy nghĩ chín chắn về chúng có thể tạo ra sự khác biệt rất lớn trong cuộc đời bạn.

Vậy theo đó, đâu là cách tốt nhất để cải thiện khả năng tư duy phản biện của bạn?

Cải thiện tư duy phản biện theo cách sai

Tôi sẽ bắt đầu với những gì tôi cho là cách làm sai khi muốn cải thiện khả năng tư duy phản biện, và đáng buồn thay, đây là điều thường được dạy ở các trường học.

Cách tiếp cận này bắt đầu bằng việc dạy cho bạn một vài quy tắc cơ bản của việc suy luận logic, các phép lý luận diễn dịch, một số ví dụ về ngụy biện và một loạt các thuật ngữ Latinh mà các triết gia sử dụng.

Bạn giải quyết được một số vấn đề đặt ra. Điều đó thật tuyệt vời! Và bạn được cho là có khả năng suy luận thấu đáo về các vấn đề trong thế giới thực.

Mặc dù không có gì sai khi nghiên cứu về logic và tính hợp lý, nhưng tôi không nghĩ rằng những phương pháp này mang lại hiệu quả như chúng ta mong muốn. Đặc biệt, có một số sự thật về cách bộ não lập luận khiến cho lộ trình cải thiện tính hợp lý này trở thành một lối đi đáng ngờ.

Vấn đề 1: Tư duy phản biện không phải là một khả năng

Vấn đề đầu tiên thật ra đã được giải quyết từ hơn một trăm năm trước bởi các nhà tâm lý học Edward Thorndike và Robert Woodworth.

Quan điểm phổ biến về học tập thời đại của họ là ý tưởng cho rằng bộ não con người chứa những “khả năng” lớn, riêng biệt như logic, trí nhớ và khả năng phán đoán. Và, bằng cách áp dụng chúng vào các lĩnh vực khác nhau, bất kể chúng có liên quan đến thế giới thực hay không, người ta tin rằng chúng sẽ củng cố những khả năng nói trên, giống như việc nâng tạ trong phòng tập sẽ giúp bạn cải thiện cơ bắp vậy.

Vấn đề là lý thuyết này không hề đúng. Bộ não không giống như cơ bắp. Không giống như những khả năng chung chung, trừu tượng có thể được cải thiện qua quá trình luyện tập không rõ ràng, những cải tiến về mặt đầu óc thường sẽ vô cùng cụ thể. Khi những cải tiến chung diễn ra, chúng dường như là kết quả của sự tích lũy gồm rất nhiều các cải tiến cụ thể, thay vì là các cải tiến chung chung và không liên quan.

Hãy xem xét việc học ngôn ngữ.  Quan điểm khoa học cho rằng học tiếng Latinh sẽ cải thiện khả năng ngôn ngữ của bạn. Mặc dù việc này đem lại một số lợi ích, nhưng hầu hết việc ta cần làm khi học một ngôn ngữ là học từ vựng cụ thể. Vì vậy, nếu bạn muốn học tiếng Nhật, tốt nhất bạn nên học từ vựng tiếng Nhật — việc thông thạo tiếng Latinh trước sẽ không giúp ích quá nhiều đâu.

Tương tự như vậy, tư duy phản biện không chỉ là một khả năng đơn lẻ duy nhất được cắt giảm thành các hình thức logic trừu tượng. Thay vào đó, nó bao gồm rất nhiều sự kiện, suy luận, kinh nghiệm và khả năng phù hợp theo ngữ cảnh cụ thể. Tư duy phản biện phải được xây dựng thông qua việc tiếp xúc thường xuyên với các tình huống thực tế.

Vấn đề 2: Lập luận là việc hợp lý hóa trên diện rộng

Tôi sẽ bàn sâu về giả thuyết phản biện của việc lập luận. Giả thuyết này cho thấy rằng dường như sự thất bại của con người với nhiều kiểu lập luận đã bị hiểu sai, vì họ không nhận ra chức năng thực sự của lý trí.

Thay vì dùng cách có mục đích chung để đưa ra các quyết định tốt hơn, lập luận là một khả năng giúp ta đưa ra các giải thích và đánh giá những quyết định của người khác. Trí thông minh đến từ khắp bộ não, chủ yếu thông qua các đơn thể trực quan cụ thể và được rèn luyện thông qua thực hành, chứ không phải là các khả năng thần bí giúp ta tư duy phản biện.

Nếu giả thuyết này đúng, thì sẽ có một lý do nữa khiến tư duy phản biện trở nên khó cải thiện. Đó là chúng ta hầu như sẽ không đưa ra các quyết định sáng suốt hơn khi suy nghĩ thấu đáo, mà là cố gắng đưa ra các lập luận thu hút hơn cho lập trường của chúng ta (hoặc các cuộc tấn công gay gắt hơn vào lập luận của người khác).

Mặc dù hình thức phản biện-lý luận-thông qua-tranh luận này mang lại lợi ích to lớn cho kiến ​​thức chung của chúng ta, nhưng về mặt cá nhân, nó không giúp được gì nhiều. Thay vào đó, tư duy phản biện khi được sử dụng độc lập có xu hướng trở thành công cụ để biện minh cho trực giác của bạn hơn là đánh giá chúng một cách có phương pháp để đưa ra các quyết định tốt hơn.

Cải thiện tư duy phản biện theo cách đúng đắn

Vậy, nếu các quan điểm cổ điển về tư duy phản biện là sai, thì đâu là hướng đi đúng?

Tôi nghĩ có 2 cách tiếp cận chính để giúp chúng ta đưa ra các quyết định tốt hơn.

Cách thứ nhất là tạo ra một bối cảnh sẽ dẫn đến các quyết định tốt hơn, dựa trên những gì chúng ta đã biết về việc lý luận của con người.

Cách thứ hai là tiếp thu thật nhiều kiến ​​thức về thế giới và tổng hợp nó thông qua việc thực hành ra quyết định — nói cách khác, tư duy phản biện xuất phát từ sự thông minh.

Chiến lược 1: Tạo ngữ cảnh thuận lợi cho các quyết định sáng suốt

Chiến lược đầu tiên này là để bạn nhận ra những gì mình thực sự đang làm khi lập luận về mọi thứ và sử dụng kiến ​​thức này để tránh mắc phải những sai lầm phổ biến. Với những gì chúng tôi biết về quá trình lập luận, có một số điều bạn có thể làm:

1. Đánh giá quyết định tại nhiều thời điểm, nơi chốn và tâm trạng khác nhau

Vì lý trí có xu hướng biện minh nhiều hơn là tạo ra các phán đoán đúng, một cách để tránh mắc sai lầm là hãy lập luận về cùng một vấn đề trong nhiều bối cảnh khác nhau.

Giả thuyết đơn thể của tâm trí nói rằng thay vì một chức năng phối hợp đơn lẻ, bộ não bao gồm rất nhiều đơn thể bán tự trị mà tất cả đều “bầu chọn” hành động ưa thích của chúng trong não. Tùy thuộc vào việc đơn thể nào được kích hoạt mạnh hơn bởi bối cảnh xung quanh, “phiếu bầu” của nó sẽ có trọng số cao hơn. Vì vậy, nếu bạn đói, sợ hãi, tức giận, buồn ngủ, vui vẻ hoặc buồn bã, bạn có thể nhận được các nguồn vào khác nhau để đưa ra quyết định chính xác.

Vì thế, việc suy luận về một quyết định theo nhiều tâm trạng, địa điểm và bối cảnh sẽ cung cấp cho bạn những phông nền tuyệt vời nhất để lập luận về mọi thứ. Nếu quyết định mỗi lần đều giống nhau, bạn có thể tự tin hơn rằng mình đã đánh giá đúng.

2. Trò chuyện với nhiều người hơn và tranh luận nhiều hơn

Giả thuyết phản biện về lý trí cho rằng lý do đơn lẻ sẽ không có hiệu quả lắm. Tuy nhiên, nó hoạt động tuyệt vời khi được kết hợp trong các cuộc tranh luận công khai. Nhiều vấn đề phổ biến về lý luận của con người sẽ biến mất khi bạn tập hợp một nhóm người lại với nhau và để họ nói về nó.

Việc thảo luận về quyết định hoặc nhận định của bạn với người khác là một cách tốt để thấy rằng những ý tưởng của bạn nên bị bác bỏ hay để chúng phát triển mạnh mẽ hơn. Mặc dù có nguy cơ bị áp lực từ tư duy tập thể khiến bạn tuân thủ, nhưng nếu bạn tham gia với một nhóm đủ lớn và đa dạng, bạn sẽ có nhiều khả năng tiếp xúc với lập luận tốt nhất, điều mà có xu hướng sẽ chiến thắng ý kiến ​​của số đông.

3. Đừng quá tin tưởng vào sự lựa chọn của chính mình

Một trong những thách thức lớn nhất cần vượt qua của tư duy phản biện là việc bạn có thể không thay đổi đúng cách niềm tin của mình khi đối mặt với những tình huống mới. Niềm tin cũ có thể luôn bám chặt vào vị trí của nó, ngay cả khi bạn đang làm sai.

Lý do một phần là vì trong giả thuyết phản biện về lý trí, chúng ta luôn cố gắng biện minh cho những niềm tin trực giác của mình thay vì lập luận chống lại chúng. Do đó, nếu bạn chỉ tìm kiếm lý do vì sao bạn đúng, bạn tự nhiên sẽ bỏ qua điều gì đã khiến bạn sai.

Tuy nhiên, phần lớn có thể là do hậu quả từ việc thay đổi hoàn toàn vị trí của bạn trong xã hội. Nếu danh tiếng và danh tính của bạn được đem ra cá cược cho việc bạn đúng, bạn hầu như chắc chắn sẽ không tiếp thu đầy đủ khi tiếp xúc với những lập luận làm suy yếu quan điểm của mình.

Tôi đã cố gắng chống lại xu hướng này ở bản thân bằng cách viết về thời điểm tôi sai. Bằng cách chia sẻ những quan điểm trái ngược này, tôi hy vọng sẽ tách mình ra khỏi các nội dung ý tưởng của bản thân, để tôi có thể loại bỏ những ý tưởng không hiệu quả, thay vì bám vào chúng vì sợ người ta cho rằng tôi ngu ngốc.

Chiến lược 2: Thông minh hơn và biết nhiều hơn

Cách tiếp cận thứ hai để cải thiện tư duy phản biện thực sự hiệu quả chỉ là đơn giản tìm hiểu thêm về thế giới. Bạn càng biết nhiều về mọi thứ, bạn càng có thể lập luận về chúng tốt hơn.

Gần đây tôi đã có một trải nghiệm về điều này khi có người nói với tôi rằng họ lo lắng tín hiệu wifi từ điện thoại của họ sẽ có thể gây ung thư.

Tôi đã giải thích rằng điều này hoàn toàn vô lý. Tín hiệu Wifi là bức xạ vi sóng (và công suất thấp đến mức phi thường). Ung thư được gây ra khi DNA bị tổn hại. Để điều đó xảy ra, bức xạ cần phải đủ năng lượng để phá vỡ các liên kết phân tử. Bức xạ cực tím đủ mạnh để làm điều này (đó là lý do tại sao bạn nên bôi kem chống nắng), nhưng ánh sáng khả kiến ​​thì không (đó là lý do tại sao bạn không cần kem chống nắng trong nhà). Bức xạ vi sóng có tần số thậm chí còn thấp hơn tần số đó, vì vậy nó không thể gây ung thư.

Vấn đề không phải là người này không có kỹ năng tư duy phản biện tốt. Không có gì vô lý khi cho rằng một công nghệ mới có thể gây ra những hậu quả chưa được kiểm chứng (bao gồm cả việc gây ung thư). Nếu bạn nghe điều này từ một người bạn mà bạn cho là khá thông minh thì đó cũng không phải là cách tệ để đưa ra quyết định về rủi ro.

Thay vào đó, vấn đề nằm ở việc người này không có đủ kiến thức về điện từ học để hiểu tại sao nhận định này là vô lý. Nếu họ có đủ kiến thức, họ sẽ phải lo lắng hơn về việc tất cả các bóng đèn phát ra ánh sáng khả kiến với tần số cao hơn có công suất cao hơn mỗi ngày so với chùm vi sóng mờ nhạt do điện thoại phát ra.

Vì vậy, tư duy phản biện không xảy ra bởi vì bạn đã nghiên cứu một số dạng logic trừu tượng và đi đến các suy luận hợp lệ. Nó xảy ra bởi vì bạn biết đủ về cách thế giới vận hành để loại trừ một số khả năng không xảy ra hoặc không thể xảy ra.

Mặt hạn chế nằm ở chỗ điều này có nghĩa là tư duy phản biện không thể có được bằng cách học một vài tín chỉ ở trường đại học. Nó có nghĩa là bạn cần phải học liên tục, học về tất cả các lĩnh vực, để đưa ra các quyết định sáng suốt.

Mặt thuận lợi nằm ở chỗ nó cũng có nghĩa là ta hoàn toàn có thể đưa ra các quyết định sáng suốt hơn. Khác với việc chỉ là một khả năng trừu tượng mà bạn có hoặc bạn không có, tư duy phản biện là một phần của quá trình biết rõ về những điều cần bắt đầu. Thêm vào đó, bạn có thể trở nên tốt hơn bằng cách học hỏi nhiều hơn trong suốt hành trình dài của cuộc đời.

----------

Tác giả: Scott

Link bài gốc: How to Improve Critical Thinking

Dịch giả: Trần Thụy Đoan Trang - ToMo - Learn Something New