Hiệu ứng Dunning-Kruger là một dạng của thiên lệch nhận thức và trong đó mọi người tin rằng họ thông minh và tài giỏi hơn thực tế. Về cơ bản, những người với khả năng thấp không sở hữu những kỹ năng cần thiết để nhận diện được sự thiếu năng lực của mình. Sự kết hợp của việc định vị bản thân kém và khả năng nhận thức thấp đã dẫn họ đến việc đánh giá quá cao khả năng của chính mình.

Thuật ngữ này cho một cái tên khoa học và một lời giải thích cho một vấn đề mà rất nhiều người nhanh chóng nhận ra - rằng những kẻ ngốc thì lại mù lòa trước sự ngốc nghếch của mình. Như Charles Darwin đã từng viết trong cuốn sách The Descent of Man, "Sự thiếu hiểu biết thường sinh ra sự tự tin nhiều hơn là kiến thức."

Tổng quan về hiệu ứng Dunning-Kruger

Hiện tượng này có thể là một thứ bạn đã trải nghiệm trong thực tế, có lẽ trong bàn ăn tối tại một buổi họp mặt gia đình ngày lễ. Xuyên suốt bữa ăn, một thành viên trong họ hàng bắt đầu phát biểu lê thê lạc đề, khẳng định chắc nịch là mình đúng và ý kiến của mọi người khác là ngu xuẩn, thiếu hiểu biết, và đơn giản là sai. Có thể có rất nhiều bằng chứng đối với mọi người trong phòng rằng người này hoàn toàn không biết mình đang nói gì, nhưng ông ta cứ lảm nhảm, không hề để ý đến sự mù tịt của mình.

Hiệu ứng này được đặt tên theo những nhà nghiên cứu David Dunning và Justin Kruger, hai nhà tâm lý học xã hội lần đầu tiên diễn tả nó. Trong nghiên cứu lần đầu của họ về hiện tượng tâm lý này, họ thực hiện một loạt bốn cuộc kiểm tra.

Cuộc nghiên cứu

Trong một thử nghiệm, ví dụ, Dunning và Kruger yêu cầu những người tham gia 65 tuổi đánh giá xem các trò đùa khác nhau vui nhộn thế nào. Một vài người tham gia đã tệ một cách bất ngờ trong việc xem người khác sẽ thấy cái gì vui - tuy vậy những người này vẫn diễn tả bản thân mình là những nhà phê bình hài hước tuyệt vời.

Những người thiếu năng lực, theo nghiên cứu chỉ ra, không chỉ là những người thực hiện tồi, mà họ còn không thể đánh giá và nhận ra chính xác chất lượng công việc của mình. Đây là lý do những học sinh đạt được điểm đánh rớt trên các bài kiểm tra đôi lúc cảm thấy họ xứng đáng một điểm số cao hơn nhiều. Họ đánh giá quá cao kiến thức và khả năng của chính mình và không thể thấy được sự kém cỏi trong những việc họ làm.

"Trong vài trường hợp, sự thiếu năng lực không khiến người ta mất phương hướng, bị bối rối, hay cẩn trọng," David Dunning viết trong một bài báo cho Pacific Standard. "Thay vào đó, những người kém năng lực được ban cho một sự tự tin không phù hợp, trợ giúp bởi cái gì đó đối với họ như là kiến thức."

Hiệu ứng này có thể có ảnh hưởng rất lớn lên những gì mọi người tin tưởng, những quyết định họ đưa ra, và hành động của họ. Trong một nghiên cứu, Dunning và Ehrlinger phát hiện ra rằng phụ nữ cũng ghi điểm tốt như đàn ông trong một bài kiểm tra khoa học, và tuy vậy phụ nữ vẫn đánh giá thấp kết quả của mình bởi vì họ tin mình không giỏi về lập luận khoa học hơn đàn ông. Các nhà nghiên cứu cũng tìm ra rằng như một kết quả của niềm tin này, những người phụ nữ này nhiều khả năng sẽ từ chối tham dự một cuộc thi khoa học.

Dunning và các cộng sự của mình cũng đã thực hiện các thí nghiệm trong đó họ hỏi người tham gia liệu họ có quen với một loạt thuật ngữ liên quan đến các chủ đề bao gồm chính trị, sinh học, vật lý học, và địa lý. Cùng với các chủ đề có thật - các khái niệm có liên quan, họ cũng chêm vào những thật ngữ hoàn toàn bịa đặt.

Trong một nghiên cứu như vậy, xấp xỉ 90 phần trăm người được hỏi khẳng định rằng họ có ít nhất là một ít kiến thức về các thuật ngữ bịa đặt. Cũng tương tự như các phát hiện khác liên quan tới hiệu ứng Dunning-Kruger, người tham gia càng khẳng định mình quen thuộc với một chủ đề như thế nào, càng nhiều khả năng họ sẽ cũng khẳng định rằng mình quen thuộc với các thuật ngữ vô nghĩa. Như Dunning đã nói, vấn đề quan trọng đối với sự thiếu hiểu biết là nó có cảm giác như thể một chuyên gia.

Những nguyên nhân của hiệu ứng Dunning-Kruger

Vậy điều gì lý giải cho hiện tượng tâm lý này? Hay một số người đơn giản chỉ là quá dốt đặc, hay nói thẳng ra, không biết mình ngu thế nào? Dunning và Kruger cho rằng hiện tượng này bắt nguồn từ cái mà họ gọi là "gánh nặng kép". Mọi người không chỉ thiếu năng lực; sự thiếu năng lực đó còn cướp đi của họ khả năng tinh thần để nhận ra họ kém như thế nào.

Những người thiếu năng lực thường:

- Đánh giá quá cao mức độ kỹ năng của mình.

- Không thể nhận ra những kỹ năng và chuyên môn thật sự của người khác.

- Không thể nhận ra những lỗi sai và sự thiếu kỹ năng của chính mình.

Dunning cũng chỉ ra rằng những kiến thức và kỹ năng cần thiết để trở nên giỏi ở một công việc cũng chính là những phẩm chất một người cần có để nhận ra họ chưa tốt ở điểm nào trong lĩnh vực đó. Vậy nên nếu một người thiếu vắng những khả năng này, họ không chỉ dở ở công việc đó mà còn không hề hay biết đến sự thiếu khả năng của mình.

Không có khả năng nhận biết các sai lầm và sự thiếu kĩ năng

Dunning cho rằng sự thiếu hụt trong kỹ năng và chuyên môn tạo ra một vấn đề hai đầu. Thứ nhất, sự thiếu hụt này khiến mọi người thể hiện yếu kém trong lĩnh vực mà họ không có năng lực. Thứ hai, kiến thức sai lệch và thiếu khiến họ không thể nhận ra sai lầm của mình.

Thiếu sự Siêu nhận thức

Hiệu ứng Dunning-Kruger cũng liên quan đến những khó khăn đối với siêu nhận thức, hay còn được gọi là khả năng lùi lại và nhìn vào hành vi và khả năng của chính mình từ bên ngoài bản thân của họ. Mọi người thường chỉ có thể đánh giá bản thân từ quan điểm giới hạn và vô cùng chủ quan của chính mình. Từ góc nhìn hạn hẹp này, họ dường như trở nên đầy kỹ năng, thông hiểu, và tốt hơn người khác vạn lần. Bởi vì điều này, nhiều người đôi lúc gặp vấn đề với việc có một cái nhìn thực tế hơn về khả năng của họ.

Một chút kiến thức có thể dẫn đến sự tự tin thái quá

Một yếu tố nữa là đôi lúc chỉ môt tí tẹo kiến thức về một chủ đề cũng khiến mọi người tin tưởng sai lầm rằng họ biết tất cả mọi thứ cần biết. Như một câu nói cổ xưa, một tí ti kiến thức có thể là một thứ nguy hiểm. Một người có thể có nhận thức ít nhất về một vấn đề, nhưng nhờ vào hiệu ứng Dunning-Kruger, tin rằng anh ta hay cô ta là một chuyên gia.

Những yếu tố khác có thể gây ra hiệu ứng bao gồm việc sử dụng heuristics, hay còn gọi là lối tắt tâm trí để giúp chúng ta ra quyết định nhanh hơn, và xu hướng của chúng ta khi đi tìm các khuôn mẫu ngay cả khi không có cái nào. Trí óc của mình được chuẩn bị để lý giải một loạt các luồn thông tin rời rạc mà chúng ta gặp phải thường nhật. Khi chúng ta cố gắng xử lý sự rối rắm và lý giải khả năng và kết quả của chính chúng ta trong những thế giới riêng biệt, có lẽ không ngạc nhiên khi đôi lúc chúng ta sai lầm hoàn toàn trong việc đánh giá đúng đắn về việc chúng ta làm tốt thế nào.

Ai bị ảnh hưởng bởi hiệu ứng Dunning-Kruger?

Vậy ai bị ảnh hưởng bởi hiệu ứng Duning-Kruger? Thật không may là, tất cả chúng ta đều bị. Điều này bởi vì cho dù chúng ta có uyên thâm và nhiều kinh nghiệm như thế nào, mọi người đều có những lĩnh vực mình không nắm rõ và thiếu năng lực. Bạn có thể thông minh và nhiều kỹ năng trong nhiều lĩnh vực, nhưng không ai là chuyên gia của tất cả mọi thứ.

Hiện thực là mọi người đều dễ bị nhiễm hiệu ứng này, và thật ra, phần lớn chúng ta có thể đã trải nghiệm nó với tuần suất khá ngạc nhiên. Những người là chuyên gia thật sự trong một lĩnh vực có thể có niềm tin sai lầm rằng trí thông minh và kiến thức của mình được mang vào các mảng khác mà họ ít thân thuộc hơn. Một nhà khoa học lỗi lạc, chẳng hạn, có thể là một người viết lách rất tồi. Để cho nhà khoa học nhận ra sự thiếu kỹ năng của mình, họ cần sở hữu một kiến thức bổ trợ tốt, những thứ như văn phạm và phân đoạn. Bởi vì những thứ đó không có, nên nhà khoa học trong ví dụ này cũng thiếu nốt khả năng nhận ra sự yếu kém của mình.

 Vậy nên những người thiếu khả năng thường tin rằng họ là những chuyên gia, vậy những chuyên gia thực thụ nghĩ gì về khả năng của chính mình? Dunning và Kruger nhận ra những người ở top cao nhất của thang năng lực đúng là có những cái nhìn thực tế hơn về kiến thức và khả năng của mình. Tuy nhiên, những chuyên gia này thường đánh giá thấp khả năng của mình so với khi người khác đánh giá họ.

Về cơ bản, những cá nhân đứng đầu này biết rằng họ tốt hơn trung bình, nhưng họ không tin rằng khả năng của mình tốt hơn gấp nhiều lần khi so với người khác. Vấn đề, trong trường hợp này, rằng các chuyên gia này không biết rằng mình hiểu biết tốt thế nào; rằng họ thường tin rằng mọi người cũng hiểu biết nhiều như vậy.

Có cách nào để vượt qua hiệu ứng Dunning-Kruger?

Vậy có cách nào có thể giảm thiểu hiệu ứng này? Liệu có một lúc nào đó những người thiếu khả năng cuối cùng cũng nhận ra sự yếu kém của mình? "Chúng ta đều là những động cơ của niềm tin sai lầm," Dunning nói. Mặc dù chúng ta đều không miễn nhiễm với hiệu ứng Dunning-Kruger, biết được nhiều hơn về cách trí óc hoạt động và những sai lầm chúng ta đều dễ gặp phải có thể sẽ là một bước tiến trong việc sửa những hình mẫu này.

Dunning và Kruger cho rằng khi kinh nghiệm về một chủ đề tăng cao, sự tự tin thường sụt giảm tới một mức độ thực tế hơn. Khị mọi người tìm hiểu về một chủ đề do thích thú, họ bắt đầu nhận ra sự thiếu vắng kiến thức và khả năng. Sau đó khi mọi người có nhiều thông tin hơn và thật sự trở thành những chuyên gia trong các lãnh vự, độ tự tin của họ bắt đầu cải thiện trở lại.

Vậy bằng cách nào bạn có thể có một đánh giá thực tế hơn về khả năng của chính mình trong một lĩnh vực cụ thể nếu bạn không chắc mình có thể tin vào khả năng tự đánh giá?

- Tiếp tục học và rèn luyện. Thay vì cho rằng mình đã biết tất cả những gì cần biết về một chủ đề, hãy cố gắng đào sâu hơn. Một khi bạn đã có một hiểu biết rộng hơn về một chủ đề, bạn càng nhiều khả năng nhận ra còn nhiều thứ để học như thế nào. Điều này có thể chống lại xu hướng cho rằng mình là một chuyên gia, ngay cả khi bạn không phải.

- Hỏi xem người khác bạn đang làm thế nào. Một chiến thuật hiệu quả nữa bao gồm hỏi người khác đưa ra các lời phê bình mang tính xây dựng. Mặc dù đôi lúc có thể khó nghe, những phản hồi như vậy có thể cung cấp một vài khám phá về việc người khác nhìn nhận khả năng của bạn thế nào.

- Nghi ngờ những gì bạn biết. Ngay cả khi bạn học được nhiều hơn và nhận được phản hồi, rất dễ để chỉ tập trung vào những thứ khẳng định những gì bạn nghĩ bạn đã biết. Đây là một ví dụ của một loại thiên lệch tâm lý học khác được biết đến là thiên lệch xác nhận. Để giảm thiểu xu hướng này, hãy luôn thách thức các niềm tin và kỳ vọng của bạn. Tìm kiếm những thông tin thách thức các ý tưởng của mình.

Đôi lời từ Verywell

Hiệu ứng Dunning-Kruger là một trong số thiên lệch nhận thức có thể ảnh hưởng lên hành vi và quyết định của bạn, từ những thứ tầm thường đến những khoảnh khắc quyết định. Mặc dù có thể dễ dàng nhận ra hiện tượng này ở nơi người khác, điều quan trọng cần nhớ là nó tác động đến mọi người. Bằng cách hiểu được những nguyên nhân gây ra thiên lệch tâm lý học này, bạn có thể tự mình nhận ra các khuynh hướng này tốt hơn và tìm ra cách để vượt qua chúng.

 ----------

Tác giả: Kendra Cherry, Medically reviewed by Steven Gans

Link bài gốc: The Dunning-Kruger Effect

Dịch giả: Nguyễn Minh Trí - ToMo - Learn Something New