Thường thì hệ thần kinh thực vật hoạt động trên cơ sở các phản xạ tạng. Các tín hiệu cảm giác đi tới hạch thực vật, tuỷ sống, gây ra đáp ứng phản xạ lên các tạng. Hoặc các kích thích từ bên ngoài tác động vào các thụ cảm thể ngoại vi, từ đây ảnh hưởng tới thần kinh trung ương, vùng dưới đồi, thân não và gây ra các đáp ứng phản xạ lên các tạng để điều hà hoạt động các tạng.
Hệ thần kinh thực được chia thành hai hệ là: hệ giao cảm và hệ phó giao cảm.Về vị trí, cấu tạo của hai hệ này có khác nhau, chức năng của chúng trái ngược nhau, nhưng thống nhất trong một cơ thể toàn vẹn, làm cho cơ thể thích nghi với hoạt động sống.
Cả hai hệ đều có đặc điểm cấu tạo chung là: 1- Trung khu, 2- Neuron, 3- Hạch.
1.1- Hệ giao cảm.
1.1.1- Trung khu.
Trung khu của hệ giao cảm phân bố ở sừng bên chất sám tuỷ sống liên tục từ đốt tuỷ lưng 1 đến đốt tuỷ thắt lưng 2.
1.1.2- Neuron- có 2 neuron:
- Neuron trước hạch hay tiền hạch, thân neuron nằm ở sừng bên chất sám tuỷ sống (trung khu). Axon của chúng đi theo rễ trước của tuỷ sống cùng với dây thần kinh tuỷ và có bao myelin (hình.....).Ngay sau khi ra khỏi đốt sống, sợi giao cảm đi theo nhánh thông trắng tới hạch của chuỗi gia cảm. Từ đây sợi có thể đi theo một trong ba con đường sau: 1.Tạo sinap với neuron nằm trong hạch đó. 2. Đi lên trên hoặc đi xuống dưới để tạo sinap trong một hạch khác của chuỗi hạch. 3. Hoặc đi xa hơn trong chuỗi hạch, rồi qua các sợi giao cảm và tận cùng ở hạch trước sống.
- Neuron sau hạch (hậu hạch), thân nằm ở hạch cạnh sống hay hạch trước sống, axon dài, không có bao myelin. Sợi sau hạch đi đến các cơ quan được thần kinh chi phối.
Một số sợi hậu hạch giao cảm quay trở lại dây thần kinh tuỷ qua nhánh thông xám ở mọi đốt tuỷ (hình       ).Con đường này gồm các sợi C đi tới cơ vân, các mạch máu, tuyến mồ hôi, cơ dựng lông. Người ta tính rằng có khoảng 8% các sợi thần kinh tới cơ vân là các sợi giao cảm, chứng tỏ chúng có vai trò quan trọng trong dinh dưỡng cơ vân vì làm giãn mạch cơ.
Các sợi giao cảm không phân bố như các sợi thần kinh tuỷ bắt nguồn từ cùng một đốt tuỷ sống. Ví dụ: các sợi giao cảm xuất phát từ đốt tuỷ D1 thường đi lên theo chuỗi hạch tới đầu, từ đốt D2 tới cổ, từ  đốt D3, D4, D5, D6 lên ngực, từ đốt D7, D8, D9, D10 và D11 tới bụng, từ đốt D12, L1 và L2 tới chi dưới.
Sở dĩ có sự phân bố thần kinh giao cảm tới tạng nêu trên là phụ thuộc vào vị trí hình thành nên tạng lúc còn bào thai. Ví dụ: tim nhận nhiều sợi giao cảm xuất phát từ đốt sống cổ của bào thai. Tương tự như vậy, các tạng trong ổ bụng nhận các sợi giao cảm từ các đoạn thấp của ngực vì phần lớn ruột là xuất phát từ khu vực này.
1.1.3- Các hạch giao cảm, có hai loại:
- Các hạch giao cảm cạnh sống: phân bố thành hai chuỗi nằm sát hai bên cột sống, trong chuỗi hạch giao cảm có các hạch quan trọng là hạch cổ trên, hạch cổ giữa, hạch cổ dưới. Hạch giao cảm cổ dưới gom với hạch giao cảm đốt ngực 1 tạo thành hạch sao.
Từ hạch giao cảm cổ trên, sợi hậu hạch đi tới cơ quan vùng đầu.
Từ hạch giao cảm cổ giữa, sợi hậu hạch đi theo các dây thần kinh sọ não số IV, VI chi phối cơ vận nhãn;  có nhánh đi tới tim và nhánh đi tới tuyến giáp, thực quản.
Từ hạch sao, sợi hậu hạch có nhánh chi phối cơ quan vùng cổ, có nhánh đi trong thành phần dây thần kinh tim dưới, có nhánh đến chi phối các cơ quan trong lồng ngực.
- Các hạch giao cảm trước sống là hạch ở xa cột sống, có 3 hạch: hạch đám rối dương, hạch mạc treo tràng trên và hạch mạc treo tràng dưới.
Từ hạch đám rối dương và hạch mạc treo tràng trên các sợi hậu hạch đi đến chi phối các cơ quan vùng bụng như dạ dày, gan, ruột non.
Từ hạch mạc treo tràng dưới, các sợi hậu hạch đi tới chi phối các cơ quan vùng chậu nằm trong thành phần dây tạng dưới và dây thần kinh ruột.
Các sợi giao cảm tiền hạch tận cùng ở tuỷ thượng thận thì đi thẳng từ  sừng bên chất xám tuỷ sống mà không dừng và tạo synap ở đâu cả. Tại thuỷ thượng thận, chúng tận cùng trực tiếp ở các neuron đã biến đổi thành các tế bào bài tiết adrenalin (80%) và noradrenalin (20%). Về mặt bào thai học thì các tế bào có nguồn gốc là mô thần kinh và tương tự như neuron hậu hạch giao cảm. Chúng có các sợi thần kinh thô sơ và chính các sợi này bài tiết các hormon nêu trên.
1.2- Hệ phó giao cảm
1.2.1- Trung khu
Trung khu hệ phó giao cảm phân bố ở ba nơi: não giữa, hành- cầu não và sừng bên các đốt cùng của tuỷ sống (hinh....)
1.2.2- Neuron: có hai neuron trước hạch và sau hạch
- Từ các neuron ở não giữa xuát phát các sợi phó giao cảm trước hạch nằm trong thành phần dây thần kinh sọ não số III
- Từ các neuron ở hành - cầu não xuất phát các sợi phó giao cảm trước hạch, nằm trong thành phần dây thần kinh sọ não số VII, IX, và X  (hình...). Có khoảng 75% số sợi phó giao cảm là nằm trong dây X và đi đến toàn bộ cơ quan ở ổ bụng. Cụ thể là các sợi của dây X đi tới chi phối tim, phổi, thực quản, dạ dày, toàn bộ ruột non, nửa đầu ruột già, gan, túi mật, tuỵ, tuyến vỏ thượng thận và phần trên của niệu quản.
Các sợi phó giao cảm đi trong dây thần kinh sọ não số III đi tới chi phối cơ co đồng tử, các cơ thể mi của mắt.
Các sợi phó giao cảm trong dây thần kinh sọ não số VII đi tới tuyến lệ, tuyến dưới hàm , tuyến mũi.
Các sợi phó giao cảm  trong dây thần kinh sọ não số IX đi tới chi phối tuyến mang tai.
Các sợi phó giao cảm trước hạch xuất phát từ các neuron ở các đốt tuỷ cùng (S1-S3) đi trong dây thần kinh chậu, chi phối đại tràng xuống, trực tràng, bàng quang và phần dưới của niệu quản.
Các sợi thần kinh trước hạch phó giao cảm thường dài, có bao  myelin
-Neuron sau hạch phó giao cảm có axon ngắn từ 1mm đến vài mm  đi trong thành tạng hoặc gần tạng và chi phối tạng đó. Sợi trục neuron sau hạch phó giao cảm không có bao myelin.
1.2.3- Các hạch phó giao cảm:
Các hạch phó giao cảm nằm ở thành tạng hoặc ở gần tạng và tạo synap giữa neuron trước hạch và  neuron sau hạch.
Ngoài hệ giao cảm, phó giao cảm, trong hệ thần kinh thực vật còn có hệ hậu giao cảm (metasympathicus) hay là hệ thần kinh ở ruột (Nozdrachev et at., 1980; Scracherd et al., 1997). Hệ hậu giao cảm nằm trên thành ống tiêu hoá, gồm có đám rối Auerbach và đám rối Meissner. Đám rối Auerbach nằm ở giữa lớp cơ vòng (ổ trong) và lớp cơ dọc (ổ ngoài). Đám rối Meissner nằm ở lớp dưới niêm mạc. Hệ thần hậu giao cảm là một mạng lưới neuron, trong đó có nhiều neuron “dẫn đường” (pace-marker), do đó đảm bảo cho lưới neuron có thể tiếp tục hoạt động khi chúng bị tách rời hoàn toàn khỏi sự chi phối của trung ương. Đi đến lưới neuron này có các sợi giao cảm, phó giao cảm và các sợi từ  khắp nơi trên thành ruột. Từ lưới neuron có các sợi chạy đến các cơ trơn và tuyến của ống tiêu hoá.
Chức năng chủ yếu của hệ hậu giao cảm là điều hoà vận động, điều hoà vận chuyển các ion và nước, cũng như đóng vai trò trong hoạt động chế tiết các enzym. Ngoài acetylcholin và noradrenalin, trong hệ hậu giao cảm còn có nhiều chất dẫn truyền  (transmiter) và nhiều chất điều biến (modulator) như sau:
- Adenosin và purin
- g- aminobutyric acid (GABA)
- Vasoactive interstinal polypeptid (VIP)
- Somatostatin
- Dinorphin và enkephalin
- Gastin
- Galanin
- Serotonin
- Bradykinin
- Substance P
- Choleystokinin (CCK –8)
- Bombesin
- Neuropeptid Y
- Calcitonin
1.3- Các trung khu cao cấp của hệ thần kinh thực vật.
Ngoài não giữa, hành- cầu não, tuỷ sống còn có một số cấu trúc thần kinh khác tham gia vào chức năng thực vật.
Cụ thể là: 
- Thể lưới (formatio reticularis) thân não. Ví dụ 2/3 trên (rostalis) của thể lưới hai bên hành tuỷ là trung khu giao cảm gây tăng hoạt động tim, co mạch gây tăng huyết áp. 1/3 dưới (caudalis) của thể lưới vùng giữa hành tuỷ (quanh mỏm bút lông) là trung khu phó giao cảm có tác dụng dụng làm hoạt động của tim, gây giãn mạch, hạ huyết áp. Ngoài tác dụng của dây thần kinh X (đã nêu trên), trung khu giảm áp còn có tác dụng ức chế trung khu tăng áp và xung động còn theo bó lưới gai lưng bên (reticulo - spinalis dorsolateralis trast) đến ức chế các neuron trước hạch của dây thần kinh giao cảm chi phối tim mạch ở tuỷ sống.
- Các trung khu thực vật trong tiểu não (cerebellum): do tiểu não liên hệ qua lại với các cấu trúc của thần kinh trung ương kể cả vỏ não, nên ngoài chức năng phối hợp và điều hoà vận động, tiểu não còn tham gia một số phản xạ thực vật. Trong lâm sàng, ở bệnh nhân bị tổn thương tiểu não thường quan sát được rối loạn các chức năng thực vật như rối loạn chức năng dinh dưỡng, chức năng tim mạch, rối loạn thân nhiệt và chuyển hoá . Cơ chế gây ra những rối loạn là do rối loạn mối quan hệ chức năng giữa tiểu não với vùng dưới đồi và thể lưới là những cấu trúc thần kinh có vai trò  quan trọng trong điều hoà các phản xạ thực vật.
- Các trung khu trong hypothalamus, trong thể vân (corpus striatum):                              hypothalamus là trung khu thần kinh thực vật cao cấp dưới vỏ:
+ Các nhân ở phần trước vùng dưới đồi có liên quan với chức năng của hệ phó giao cảm. Kích thích vào vùng này gây ra các phản xạ thuộc phó giao cảm như làm chậm nhịp tim, tăng nhu động ruột, co đồng tử...
+ Một số nhân ở phần giữa vùng dưới đồi có liên quan với chức năng dinh dưỡng và chuyển hoá vật chất.
+Các nhân ở phần sau vùng dưới đồi có liên quan đến chức năng giao cảm. Kích thích vào vùng này gây ra chức năng giao cảm như tăng hoạt động tim, tăng huyết áp động mạch, giảm nhu động ruột, giãn phế quản ...
+ Các nhân vùng giữa, trước và sau vùng dưới đồi đều tham gia vào cơ chế điều nhiệt.
- Một số trung khu thuộc hệ limbic.
Một số vùng thuộc hệ limbic tham gia một số phản xạ thực vật kể cả hệ giao cảm, phó giao cảm thông qua thể lưới và vùng dưới đồi. Ví dụ hệ limbic tham gia phản ứng cảm xúc như  sợ hãi, tự  vệ, sinh dục v.v.. đều ảnh hưởng tới tim mạch, hô hấp, cơ dựng lông v.v...
- Vùng trán của bán cầu đại não có những sợi liên hợp  nối với vùng trán với các vùng khác của vỏ não đồng thời cũng có những sợi liên hệ với hệ limbic, với đồi thị, với vùng dưới đồi, với thể vân, thể lưới, qua đó mà ảnh hưởng tới chức năng thực vật. Ngoài ra vùng đỉnh cũng có những sợi liên hệ với thể vân, vùng dưới đồi và đồi thị tương tự như trên mà ảnh hưởng tới chức năng thực vật. Những cấu trúc thần kinh nêu trên có chức năng điều hoà hoạt động các trung khu thực vật nằm phía dưới chúng và phối hợp các phản xạ thực vật với các phản xạ vận động trong toàn bộ cơ thể.

nguồn: benhhoc.com