Được sự ủng hộ và đồng tình của BQT Vnphoto, tôi lại một lần nữa "liều" viết thêm một loạt bài về bố cục trong nhiếp ảnh.

Trước tiên cho tôi cám ơn tất cả những bạn cho phép tôi được xử dụng những hình ảnh minh họa cho loạt bài viết này. Loạt bài viết này là kết quả của những năm học tập, làm việc, và hoạt động nhiếp ảnh với những bậc đàn anh mà tôi rất hâm mộ. Tôi luôn muốn có dịp được viết ra để gọi là hệ thống kiến thức của mình và củng để chia xẻ với cộng động nhiếp ảnh vnphoto (đây là cộng đồng nhiếp ảnh duy nhất mà tôi tham gia). Hơn nữa, cùng với thời gian thăng trầm với vnphoto tôi cảm thấy cần phải làm một cái gì để liên kết những anh em tâm huyết lại bằng một bài viết bao gồm những hình ảnh do chính những members của cộng đồng này chụp. Có lẽ đây là lý do quan trọng nhất nhằm tạo một dấu ấn, một ảnh hưởng (hi vọng vậy) trong lòng những người yêu nghệ thuật nhiếp ảnh. Tôi thật là may mắn được làm công việc này(hic, sến thật nhưng không nói ra không chịu nổi). Thôi xin bắt đầu vậy.

vnphoto.net

Chương Mở Đầu

1. Bố cục và quá trình thành phẩm

Mỗi khi ta chuẩn bị chụp một tấm ảnh, mối quan tâm đầu tiên và chính nhất (đôi khi là mối quan tâm duy nhất) là làm sao chụp được một tấm ảnh hoàn hảo về kỹ thuật hay ít nhất là chấp nhận được, không bị những lỗi làm phân tâm tới cái thú ngắm (tôi thích chữ hưởng thụ hơn) một tấm ảnh đẹp. Ngày nay với những máy Digital và "Point-and-Shoot" hiện đại, người chụp không phải lo lắng nhiều về kỹ thuật, ví dụ như exposure như thế nào, lấy nét ra sao, có flash hay không, dường như máy làm hết những việc này cho ta. Dường như mối quan tâm duy nhất là làm sao giữ máy cho vững và bấm để thu lại những hình ảnh trước mặt. Chất lượng ảnh càng ngày càng nâng cao, độ nét, độ phân giải, màu sắc tiến bộ vượt bậc chỉ trong vòng vài năm.

Tuy nhiên, những ưu thế về kỹ thuật trên vẫn chưa đủ để thõa mãn một tấm ảnh đạt yêu cầu "hưởng thụ nhiếp ảnh". Có chăng là sự hiện đại của máy móc làm giảm nhẹ gánh nặng kỹ thuật và ta có nhiều thời giờ hơn quan sát chủ đề, ánh sáng, chọn góc chụp, thời chụp để đạt kết quả như ý hơn. Theo tôi, để gọi là "hưởng thụ nhiếp ảnh", ta cần:

1. Một con mắt (2 con) quan sát tốt để nhìn ra cái đẹp (beauty), cái đặc biệt khác thường (striking, different) của chủ đề hay cảnh tượng mà bình thường chúng ta có thể bỏ qua.

2. Sự cảm nhận về ánh sáng, ánh sáng tại hiện trường trong mối tương quan với chủ đề và cảnh vật, và nếu có thể được là làm sao cho nó tốt hơn (improve the lighting).

3. Quyết định cái gì là chủ đề và làm sao thu được vào ống kính hiệu quả nhất, bao gồm phần nào của chủ đề (khi chụp người), bao nhiêu không gian của cảnh tượng, góc chụp nào nên chọn, cái gì chung quanh chủ thể (surrounding) và có nên thu vào khung ảnh (viewfinder) không, foreground và background ra sao.

Ảnh sau, một cậu bé chuẩn bị "chúi", một sự việc thông thường, nhưng cái "không thông thường" là góc chụp mà tác giả cho ta một cái nhìn khác thường của sự việc. Cái khác thường dễ bỏ qua này gây ấn tượng cho ngươì nhìn và làm cho sự việc linh động hơn (Ảnh: loayhoay)



Ảnh sau, tác giả Lylong cho ta sự cảm nhận về ánh sáng, một ví dụ về sự quan sát ánh sáng và làm cho sự việc bình thường trở nên thú vị để quan sát (hưởng thụ nhiếp ảnh, sao tôi thích chữ này ghê). Tôi nghĩ nếu chủ đề nằm trong hoàn cảnh ánh sáng khác, chưa chắc sự việc đủ gây sức thu hút cho người xem ảnh.



Ảnh sau là ví dụ về sự quyết định cái gì sẽ được thu vào máy ảnh. Tác giả đứng trước cảnh tượng rộng, bên phải được gom lại vào khung chữ nhật thẳng đứng bên trái là hallway rộng, điều kiện ánh sáng nghịch, đường chéo duy nhất trong ảnh ở trung tâm như mời gọi người nhìn và gây trí tưởng tưởng về cảnh vật thật được thu lại (Ảnh: Trauvang)



(Còn tiếp....)

vnphoto.net

3 yếu tố kể trên (quan sát hiện trường, cảm nhận ánh sáng, quyết định chủ đề) sẽ giúp ta có được một hình ảnh trong đầu, ở dạng phôi thai (concept, mental images). Vấn đề kế tiếp là sự hiểu biết về kỹ thuật để chuyển tải ý tưởng thành hiện thực một cách chính xác nhất mà ta đã hình dung. Chính kỹ thuật là phương tiện giúp cho người nhìn thấy được ý tưởng (mental images) của ta qua hình ảnh trên giấy (physical images), hoăc dùng trên internet (electronic images).

Ở giai đoạn "chuyển tải ý tưởng trong đầu" này, người chụp cần quyết định những yếu tố kỹ thuật như mức độ rõ của ảnh (range of sharpness, depth of field), loại ánh sáng (low-lighting, silhlouettes, ambient...), góc chụp("perspective" chữ này nghĩa đầy đủ hơn chữ "angle-shooting")... Nói chung là sự hiểu biết về dụng cụ thu hình và các features của máy (khẩu độ, tốc độ, focal length).

Bước cuối cùng là làm sao tổ chức sắp xếp các thành phần cơ bản của nhiếp ảnh kể trên (photographic elements), để diễn đạt ý định của người chụp, gửi một thông điệp, hoặc đạt yêu cầu về thương mại. Cái gọi là "tổ chức" và "sắp xếp" chính là Bố Cục.

Tôi xin tóm gọn bằng biểu đồ sau:



Chú thích Anh ngữ:

Image at the stage of concept: Hình ảnh ở giai đoạn ý tưởng.
Observation: Quan sát
Knowledge of Lighting: Hiểu biết về ánh sáng
Subject Determination: Chọn lựa chủ đề

Image at the stage of Capture: Hình ảnh ở giai đoạn thu, nắm bắt.
The capabilities of Equipments: Khả năng thu ảnh của đồ nghề.
Technical Understanding: Sự hiểu biết về sử dụng đồ nghề và chức năng.

Image at the stage of Develop: Hình ảnh ở giai đoạn hình thành.
Post-processed, Printing: Hậu kỳ và in ấn.
Presentation: Trình bày.

Composition: Bố cục
Organizing, Arranging: Tổ chức và sắp xếp.

vnphoto.net

Như ta thấy bố cục là một quá trình liên tục từ khái niệm cho tới hình thành. Chữ "bố cục" ở đây nên hiểu theo nghĩa rộng hơn chữ "bố cục" trong tổ chức sắp xếp các thành phần cơ bản của nhiếp ảnh kinh điển (photographic elements) như điểm (point), đường nét (lines), hình dạng (shape), form (hình khối), màu sắc (colors). Tôi nghĩ "bố cục" nên hiểu theo nghĩa sáng tạo như người nhạc sĩ "compose" một bản nhạc. Ở mức độ này thì "bố cục" nó hàm chứa phần hồn (the message, the idea) hơn là phần ảnh (lines, shape, colors...).

Ảnh sau ở giai đoạn quan sát tôi nhận thấy đây là loại ánh sáng từ cửa sổ (window lighting), tôi muốn chụp kiểu profile.

Ở giai đoạn thu ảnh (capture), tôi chọn khẩu độ f/2.5 để đạt độ nét ở phần mặt (frontal), focal length 50mm để chủ đề không bị distorted (ở khoãng cách 3 feet), ở cự li này tôi không dùng flash vì ánh sáng chếch từ cửa sổ (nguồn duy nhất) đủ để gây hình khối, flash có thể làm "hại" (flat) cái shadow phía sau mang tai của chủ đề.



Ở giai đoạn hậu kỳ tôi cần thấy phải thêm shadow, và đặt chủ đề sao cho cân bằng hơn (thêm khoãng không trước mặt chủ đề, 1/4 so với khoãng không phía sau) nhằm mục đích diễn đạt trạng thái tâm lý bế tắc.

2. Bố cục và Mục đích

Một tấm ảnh được chụp với nhiều lý do khác nhau. Có người chụp ảnh vì những lý do rất cá nhân, như nhằm mục đích thu lại những sự kiện có tính cách gia đình, thân hữu hoặc những diễn biến trong nội bộ sinh hoạt của công ti. Đôi khi chỉ nhằm giữ lại những kỹ niệm của nhưng nơi họ du lịch. Những tấm ảnh như vậy chỉ đơn giản thỏa mãn ý thích người chụp và mang đến niềm vui của những người có mặt trong ảnh. Yêu cầu chủ yếu về kỹ thuật của thể loại này là làm sao ảnh đạt được độ nét cao, đúng exposure để màu sắc nhìn tự nhiên trung thực, và có thêm chăng là giữ máy sao cho ảnh nhìn ngay ngắn không bị nghiêng (slanted). Những yêu cầu tối thiểu này giúp người xem ảnh "hưởng thụ" (enjoy) tấm ảnh hơn không bị căng mắt nhìn để đoán xem cái gì xảy ra trong ảnh hoặc ai là người ở trong ảnh (trường hợp ảnh bị sai nét (out-focus), ám màu (over-cast)).

Ví dụ như ảnh sau chỉ có ý nghĩa và mang niềm vui đến với những người có mặt trong ảnh (có em ở trỏng nữa, hi hi) mà thôi (ảnh: apham).

vnphoto.net

Những người chụp ảnh chuyên nghiệp (professional photographers: hiểu theo nghĩa chụp ảnh như là nghề nghiệp) không những cố gắng tạo ra những hình ảnh thỏa mãn họ mà còn phải thỏa mãn người mướn họ chụp. Vấn đề hoàn chỉnh kỹ thuật là đương nhiên mà còn phải mang đến cho người xem một thông điệp nhằm mục đích thương mại.

Ảnh sau được chụp không những tôi cố gắng thu lại "ambient light" của hiện trường mà còn phải làm sao thể hiện không khí ngày vui và giây phút hạnh phúc trên sàn nhảy của cô dâu chú rể là những người mướn tôi chụp (ảnh: hafoto)



Không những nhóm "professional photographers", quan tâm đến yếu tố kỹ thuật và thông điệp này, nhóm "serious amateurs" (là những người không chụp vì tiền nhưng hiểu biết về kỹ thuật nhiếp ảnh ở trình độ như là "professional photographers") củng cố gắng mang đến cho người xem ảnh những tác phẩm (fine art) đạt trình độ cao về đẹp (beauty), khác biệt (unique), và thú vị (exciting). Những tấm ảnh như vậy gây ấn tượng thị giác cực mạnh (strong visual impac) làm cho người xem phải xem đi xem lại, thậm chí xem xong rồi vẫn còn nhớ (ám ảnh! hi hi).

Yếu tố Bố Cục là nguyên nhân chính: gửi đến cho người nhìn một thông điệp (message) bằng phương tiện đơn giản nhất (simplest), rõ ràng nhất (clearest), và hiểu quả nhất (most effective).

Những tấm ảnh đầy thi vị (fascinating) được sáng tác một cách đơn giản không gì hơn ngoài những đường nét, hình khối, và màu sắc (ảnh: ravic)



Ảnh sau là một ví dụ đơn giản và hiệu quả về sự kết hợp giữa đường dọc (vertical line), đường ngang (horizontal line) và đường xiên (diagonal line) để tạo bố cục gợi cho người xem dấu tích thời gian (ảnh: xichlo)



Con đường ngoằn ngoèo (bác nào đánh vần dùm em chữ này ạ, hi hi) nơi trung tâm phía dưới ảnh là thành phần duy nhất (main element) dẫn mắt người nhìn đi vào trung tâm ảnh. Sương mù có tác dụng gợi lên không khí ảnh (tôi muốn dùng chữ "mood" mà không biết diễn đạt làm sao). (ảnh: Nhiếp Ảnh Gia Hoàng Nhiệm).

vnphoto.net

Ảnh trên là kết quả của 3 kỹ thuật:

1. Chụp với tốc độ chậm để lấy ambient light, và dùng bounce flash để "bắt" hành động của chủ đề.

2. Kỹ thuật "shoot from the hip", đây là kỹ thuật chụp mà không nhìn vào "view finder". Để bảo đảm độ nét và để chụp "trúng" chủ đề, kỹ thuật này thường được dùng với wide angle lens. Với wide angle lens thì vùng ảnh rõ rất sâu và góc nhìn rộng nên "bắn" dễ trúng.

Kỹ thuật này rất thông dụng trong "photojournalism" vì: 1. Chủ đề sẽ tự nhiên hơn (phần lớn người ta rất nhạy cảm khi ai đó cầm máy hình nhắm thẳng vào một cách rõ ràng). 2. Mình tiếp cận với chủ đề dễ dàng hơn và họ sẽ không biết khi nào họ sẽ được chụp. 3. Mình có thể chụp với mọi tư thế và hoàn cảnh khác nhau. 4. Tầm nhìn và quan sát của photographer sẽ rộng hơn là nhìn vào trong view finder, nên khả năng dự đoán sự việc sẽ dễ dàng hơn.

3. Hậu kỳ là khâu cuối cùng. Hạn chế của kỹ thuật "shoot from the hip" là bố cục lệch lạc do không nhìn vào view finder và phải chụp thật nhanh (mặt khác "shoot from the hip" chủ yếu mang tính thời sự nên tập trung vào "timing", nghĩa là chụp đúng thời), thường với kỹ thuật này ta thường phải "bố cục lại" ở hậu kỳ dùng kỹ thuật "crop".

Ảnh trên không crop được vì cặp phía sau là bố mẹ của cô dâu, nên để hạn chế khoãng không gian lớn, trong photoshop tôi "vẽ" tia sáng để gây hướng mắt người nhìn vào trung tâm. Một điểm may mắn là cô phụ dâu bên phải cũng nhìn vào trung tâm tạo thành cái gọi là "eye-lines" củng nhằm mục đích hướng mắt người nhìn. Và cuối cùng để làm cho sự việc thêm phần linh động (dancing) tôi thêm "blur" (củng bằng photoshop) vào mái tóc của cô dâu.

3. Bố cục và Phong cách

Điều cần thiết của người "photographer" không những là nắm vững kỹ thuật (mastering skills and techniques) để sáng tạo ra những tấm ảnh đẹp (good images) mà còn phải tìm cho mình một phong cách riêng (style) với bố cục mang tính cách của mình (personalized composition).

Như trên tôi đã đề cập, nếu "Bố Cục và Quá Trình Thành Phẩm" tập trung vào kỹ thuật (how to), "Bố Cục và Mục Đích" tập trung vào lý do, nguyên nhân (why), thì "Bố Cục và Phong Cách" tập trung vào cái gì được sáng tạo (what).

Để tìm được phong cách riêng người "photographer" cần tìm cho mình một phương hướng chủ đề (theme). Có người thích chụp phong cảnh, có người chỉ chụp chân dung, có người thích chụp film, có người chỉ chụp trắng đen, có người thích chụp đời thường....(kể ra thì vô vàn).

Kế đến người "photographer" phải hiểu lý do tại sao mình thích lựa chọn kỹ thuật mà mình áp dụng vào tác phẩm của mình và có thể lý giải một cách rõ ràng quan điểm của mình.

Tới đây, tôi xin đi đến một định nghĩa về bố cục làm nền tảng cho những bài viết kế tiếp.

Định nghĩa này dựa trên 3 lập luận (Assumptions):

1. Bố Cục và Quá Trình Thành Phẩm
2. Bố Cục và Mục Đích
3. Bố Cục và Phong Cách

Lập luận 3 có tính cách tùy chọn (optional) nên tôi để vào ngoặc vuông [], 

Bố cục là kỹ thuật tổ chức và sắp xếp [một cách chủ quan] các thành phần cơ bản của nhiếp ảnh để đạt yêu cầu về thiết kế hình họa (photographic), để thỏa mãn mục đích về nội dung và [để thể hiện ý định và tư tưởng của người chụp].

Thành phần cơ bản của nhiếp ảnh chia làm 2 loại:

1. Loại có tính cách đồ họa (graphic): điểm, đường, hình dạng, hình khối.
2. Loại có tính cách hình họa (photographic): Lighting (highlight, shadow), độ nét (chiều sâu ảnh trường, nét căng, nét mềm), sắp đặt chủ đề (subject placement).

Đây là một trang mẫu trong tập hướng dẫn mà tôi sẽ dùng trong workshop