Lúc còn bé, buổi trưa tôi vẫn hay tha thẩn quanh xóm, mỗi lần nghe tiếng rao “ Xí mà…đây” là vụt chạy về nhà xin mẹ vài xu để mua một chén nhỏ “ xí mà” nóng hổi. Ăn xong, tôi mới yên lòng đi ngủ, bên tai vẫn còn văng vẳng tiếng rao của ông lão bán “xí mà” ở cuối phố.

“Chí mà phủ “ (chè mè đen) được chế biến từ mè đen và các loại thuốc Bắc như sanh địa, thục địa và các loại rau mã đề, bồ ngót. Mè đen ngâm từ 2 – 3 giờ, xay nhuyễn rồi ninh nhừ cùng với các thứ phụ liệu kể trên, thành một thứ nước sền sệt, đen tuyền, hơi ngọt. Ăn vào có cảm giác mịn ngọt, dìu dịu ở đầu lưỡi. Ở Hội An chỉ có hai anh em ông Thiều bán món này thôi. Hai ông chia nhau các khu phố mà bán, tiếng rao “chí mà…đây” len lỏi vào từng con hẻm nhỏ, lâu ngày nghe chệch thành “xí mà …đây”.

Gánh xí mà quên thuộc ở góc phố Nguyễn Trường Tộ TP Hội An.

Thiều là tên người em. Còn người anh, đến tận bây giờ tôi vẫn không biết tên, chỉ biết gọi là ông “xí mà”. Hai anh em giống nhau lắm. Tôi chỉ phân biệt được nhờ vào cái lưng. Lưng của người anh gù hơn của ông em. Gánh “xí mà” rất gọn, nhẹ. Chỉ có một nồi nhỏ đặt trên bếp lò lúc nào cũng đỏ lửa. Gánh bên kia để ấm nước chè, vài cái chén và một chiếc nón cối trắng móc trên quang gánh. Năm này qua tháng nọ, hai anh em cũng chỉ bán mỗi ngày một nồi nhỏ như vậy, đi từ lúc tinh mơ và bán hết vào độ khoảng 12 giờ trưa.

Ông lão bán xí mà ở Hội An

“Xí mà” không chỉ là món ăn chơi như chè mà nó còn có tác dụng chữa các bệnh kiết lỵ, táo bón, các bệnh về đường ruột. Bọn trẻ con chúng tôi hồi ấy vẫn hay kháo nhau về thứ “võ xí mà” của ông anh. Không biết ông có võ thật hay không, nhưng xem ra chính cái sự bí ẩn đó lại càng làm chúng tôi thêm phục và thêm mê cái món “xí mà” của ông. Cách đây vài năm, khi ông anh mất, gần cả thị xã đưa tang ông, phần lớn là những người biết ông chỉ vì đã ăn món “xí mà” của ông đã bao năm nay. Vắng ông, nhiều người vẫn có thói quen sáng dậy cứ ngong ngóng đợi tiếng rao “xí mà…đây” đi qua nhà để mua một chén nhỏ. Có người ở xa về, lại nhắc sao không thấy ông “xí mà” đâu cả.
Rồi đến lượt lưng ông em – ông Thiều – còng đi. Ông đã bán gánh hàng này hơn 60 năm rồi. Từ lúc còn là chàng thanh niên mạnh khoẻ, đi dọc khắp các xóm ở Hội An. Nhìn ông bây giờ người ta thấy hệt hình ảnh người anh ngày xưa, lưng còng, tóc bạc, yếu đến nỗi không còn sức để rao và đi khắp phố phường. Bây giờ ông chỉ ngồi ở một góc nhỏ bên đường Nguyễn Trường Tộ với nồi “xí mà” nhỏ và vẫn nóng như xưa. Thế nhưng khách vẫn tìm đến đông nườm nượp, những người già thường đến ngồi chơi với ông để nói về chuyện xưa tích cũ. Những người ở xa về không biết ông anh đã mất cứ hỏi thăm sao dạo này chỉ còn mình ông bán.

Xí mà nếu đã một lần thưởng thức bạn khó có thể quên được hương vị

Và như đã thành thói quen, cứ sáng đến là ông lại quảy gánh ra phố, mặc cho đám con cháu can ngăn, nài nỉ ông nghỉ cho khoẻ. Ông bảo : “ Tao không bán, lỡ có người cần mua thì biết tìm ở đâu ra gánh thứ hai để mua”.
Mỗi lần tôi về thăm nhà, sáng đến mẹ tôi lại đi chợ sớm để ghé qua gánh “xí mà” của ông Thiều mua cho tôi một chén nhỏ. Mỗi khi được ăn chén “xí mà”, tôi lại thấy vui vì biết rằng ông vẫn còn khoẻ. Và lại thầm hỏi lỡ mai sau ông mất đi thì ai sẽ là người bán gánh hàng này. Hay rồi đây, món “xí mà” chỉ còn lại trong ký ức và lời kể của những người già ở Hội An?

Nếu đã một lần đến Hội An, thì bạn hãy bỏ chút thời gian để thưởng thức  món xí mà, đây có thể là một món đặc sản không có trong danh mục ẩm thực của du lịch Hội An.

Vị trí ông lão bán xí mà hay ngồi.

“Xí mà” là tên gọi theo tiếng Quảng Đông, đúng ra phải đọc là “chí mà”. Đến với Hội An bạn sẽ được thưởng thức rất nhiều món chè bày bán dọc các đường phố: chè đậu đen, chè đậu xanh, chè đậu ván, chè thưng, chè tàu xá, chè trôi… Mới nhìn thoáng qua, xí mà trông giống như món chè đậu xanh đánh mịn nhưng lại có màu đen nhánh. Thật ra Xí mà không phải là chè. Nguyên liệu chính làm ra món xí mà là mè đen, bột khoai, thanh địa, rau má, rau mơ, đường… và có lẽ còn những nguyên liệu bí truyền khác nữa. Xí mà được nấu trong nồi kim loại đến khi sền sệt thì đạt yêu cầu. Khi nấu chín, người ta vẫn để nguyên trong nồi nóng hổi và gánh đi bán. Đưa từng muỗng xí mà vào miệng, ta cảm nhận được vị ngọt tan biến ngay đầu lưỡi cùng với hơi cay dịu nhẹ của các loại lá cây và dược liệu. Xí mà không những ăn ngon miệng mà còn là liều thuốc thích hợp giúp nhuận trường, chữa kiết lỵ…