A. LỜI MỞ ĐẦU
Chỉ cách đây vài năm, khi nói đến kiểm toán nhiều người kh"ng biết đấy là nghề ǵ và làm việc ǵ.Nhưng trong một vài năm trở lại đây nhiều người đă coi nghề kiểm toán như một nghề có "giá" trong xă hội.Điều đó chứng tỏ sự phát triển vượt bậc của ngành nghề này hiện nay,đặc biệt là các c"ng ty kiểm toán độc lập.Khi t́m hiểu về kiểm toán độc lập em tự đặt ra câu hỏi: kiểm toán độc lập vừa là một doanh nghiệp nhưng lại có kh năng cung cấp dịch vụ xác minh và bày tỏ ư kiến thực trạng hoạt động của các doanh nghiệp khác.Tại sao kiểm toán lại có vai tṛ đó? vai tṛ này được thực hiện như thế nào,dựa trên các qui định pháp lý nào trong nền kinh tế nước ta?...Chính v́ vậy em đă chọn đề tài cho đề án mon học của ḿnh là:
Vai tṛ của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay
Dựa trên kiến thức đă được học trong m"n học Lý thuyết kiểm toán cùng với việc tự nghiên cứu thêm trong các tài liệu chuyên ngành,các văn bn pháp qui nhà nước đă ban hành...cũng như sự hướng dẫn tận t́nh của giáo viên hướng dẫn,em thực hiện bài viết này để nh"m tr lời các câu hỏi đă đặt ra cũng như thực hiện nguỵên vọng được trang bị kĩ hn về các kiến thức của bộ m"n ḿnh đang theo học.
Bài viết gồm ba phần:
I. C sở lí luận chung.
II. Vai tṛ của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay.
III. Những thuận lợi và khó khăn của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra, kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay và một số gii pháp nâng cao vai tṛ này.
B. NỘI DUNG
I.C sở lí luận chung:
1. C sở lí luận về kiểm toán độc lập:
Có nhiều khái niệm về kiểm toán nhưng nội dung của chúng khá thống nhất.Một trong những khái niệm đó là khái niệm do Alvin A.Arens đưa ra "Kiểm toán là quá tŕnh mà theo đó một cá nhân độc lập,có quyền thu thập và đánh giá các b"ng chứng về các th"ng tin số lượng có liên quan đến một tổ chức kinh tế cụ thể nh"m mục đích xác định và báo cáo mức độ phù hợp giữa các th"ng tin số lượng đó với các chuẩn mực đă được xây dựng".
Kiểm toán độc lập là một loại h́nh kiểm toán được phân theo chủ thể kiểm toán (ngoài ra c̣n có kiểm toán nhà nước và kiểm toán nội bộ).Kiểm toán độc lập là một tổ chức kinh doanh dịch vụ kiểm toán và tư vấn theo yêu cầu của khách hàng .Kiểm toán độc lập là hoạt động đặc trưng của nền kinh tế thị trường.Đây là loại h́nh dịch vụ được pháp luật thừa nhận và bo hộ,được qun lý chặt chẽ bởi các hiệp hội chuyên ngành về kế toán.Quan hệ giữa chủ thể và khách thể kiểm toán là quan hệ mua bán dịch vụ,đn vị kinh tế được kiểm toán phi tr phí dịch vụ cho kiểm toán viên theo hoạt động kiểm toán - đây là điểm khác biệt giữa kiểm toán độc lập với kiểm toán nhà nước và kiểm toán nội bộ.
Các kiểm toán viên độc lập là đội ngũ hành nghề chuyên nghiệp có kĩ năng nghề nghiệp và đạo đức và phi tri qua ḱ thi quốc gia để đạt chứng chỉ kiểm toán viên độc lập theo qui định.Khách thể của kiểm toán độc lập bao gồm: các doanh nghiệp và xí nghiệp tư,các doanh nghiệp có 100% vốn đầu tư nước ngoài,các hợp tác xă và doanh nghiệp cổ phần,các chưng tŕnh dự án có vốn đầu tư ngoài ngân sách nhà nước.Ngoài ra có một khách thể tự nguyện với số lượng ngày càng tăng ở nước ta:đó là các doanh nghiệp nhà nước.Kiểm toán độc lập hoạt động chủ yếu trong lĩnh vực kiểm toán báo cáo tài chính.Ngoài ra theo yêu cầu của khách hàng,kiểm toán độc lập c̣n có thể kiểm toán hoạt động,kiểm toán tuân thủ hoặc tiến hành các dịch vụ tư vấn tài chính kế toán như tư vấn về thuế,tư vấn về đầu tư,lập báo cáo tài chính,cung cấp các phần mềm kế toán...
Cũng như kiểm toán nói chung kiểm toán độc lập có hai chức năng.Chức năng xác minh tính trung thực hợp lý,hợp pháp của các nghiệp vụ hoặc việc lập các bng khai tài chính.Sn phẩm của chức năng này là "báo cáo kiểm toán".Chức năng thứ hai là bày tỏ ư kiến,được hiểu rộng với ư nghĩa c về khối lượng và chất lượng th"ng tin.Chức năng này thể hiện cũng khác nhau giữa các khách thể kiểm toán,các c sở pháp lư,kinh tế khác nhau.Sn phẩm của chức năng này là "thư qun lư".Với bn chất và chức năng này kiểm toán độc lập phi thực hiện mọi hoạt động kiểm tra,kiểm soát những vấn đề liên quan đến thực trạng tài sn,các nghiệp vụ tài chính và sự phn ánh của nó trên sổ sách kế toán cùng hiệu qu đạt được.Nói cách khác doanh nghiệp chính là các khách thể chủ yếu của kiểm toán độc lập và kiểm toán độc lập cung cấp dịch vụ kiểm tra t́nh h́nh hoạt động của các doanh nghiệp theo nhu cầu tự nguyện của các doanh nghiệp đó.
2.C sở lí luận về kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay:
Để hiểu c sở lí luận của kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay trước hết ta cần hiểu kiểm tra,kiểm soát là ǵ?Đầu tiên ta có thể khẳng định kiểm tra,kiểm soát là một chức năng của qun lý.Nó kh"ng phi là một pha,một giai đoạn của quá tŕnh qun lư mà nó gắn với mọi pha của quá tŕnh đó.Nếu quá tŕnh qun lư được thực hiện trên c tầm vi m" và vĩ m" th́ kiểm tra,kiểm soát cũng gắn với mỗi phạm vi đó.Tuy nhiên với ư niệm kiểm soát là việc xem xét nắm lấy và điều hành đối tượng qun lý th́ kiểm soát thường tồn tại phổ biến hn ở tầm vi m".Trong khi đó kiểm tra thường được hiểu là việc xem xét một vấn đề cụ thể theo thứ bậc(từ trên xuống dưới).Với quan niệm đó kiểm tra được tồn tại phổ biến hn ở tầm vĩ m".Trở lại với đề tài là việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay ta lần lượt làm rơ những c sở lí luận của nó b"ng cách tr lời các câu hỏi.Câu hỏi đầu tiên là tại sao cần kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay?Với bất cứ một quốc gia nào th́ việc kiểm tra,kiểm soát mọi thành phần kinh tế hoạt động trong nền kinh tế cũng hết sức quan trọng.Trong nền kinh tế Việt Nam - một nước đi lên chủ nghĩa xă hội từ một nền kinh tế phổ biến là sn xuất nhỏ th́ nhiệm vụ này càng có ư nghĩa cấp thiết và lâu dài.V́ theo Lênin "sn xuất nhỏ hàng ngày,hàng giờ đẻ ra chủ nghĩa tư bn và giai cấp tư sn trên qui m" lớn.Sn xuất nhỏ trong chủ nghĩa tư bn hay trong chủ nghĩa xă hội đều có lu"n t́m cách trốn tránh sự kiểm soát của nhà nước".Để đm bo nền kinh tế lu"n theo đúng định hướng xă hội chủ nghĩa th́ sự đa dạng của các h́nh thức sở hữu dẫn đến sự đa dạng các loại h́nh doanh nghiệp đ̣i hỏi phi có các biện pháp và c"ng cụ kiểm soát tài chính chặt chẽ để đưa nền kinh tế Việt Nam đi theo đúng định hướng xă hội chủ nghĩa.Câu hỏi thứ hai là việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp bị chi phối bởi những nhân tố nào?Nhân tố đầu tiên là phân cấp qun lí chi phối cách thức kiểm tra,kiểm soát.Xét ở tầm vĩ m",nhà nước là chủ thể kiểm tra,kiểm soát trực tiếp với các doanh nghiệp sử dụng vốn và kinh phí từ ngân sách nhà nước; là chủ thể kiểm tra,kiểm soát gián tiếp đối với mọi doanh nghiệp khác hoạt động b"ng ngân sách riêng của ḿnh.Xét ở tầm vi m",kiểm tra,kiểm soát diễn ra ở những doanh nghiệp.Những doanh nghiệp này một mặt chịu sự kiểm tra trực tiếp hoặc gián tiếp của nhà nước mặt khác phi tiến hành kiểm tra,kiểm soát bn thân doanh nghiệp ḿnh.Nhân tố thứ hai là h́nh thức sở hữu chi phối chủ thể kiểm tra kiểm soát.Chủ thể kiểm tra có thể khác nhau với các doanh nghiệp thuộc sở hữu nhà nước và các doanh nghiệp thuộc sở hữu tư nhân.Nhân tố thứ ba là loại h́nh hoạt động chi phối hướng kiểm tra,kiểm soát.Đối với doanh nghiệp hoạt động kinh doanh mục tiêu là lợi nhuận th́ kiểm tra,kiểm soát hướng tới việc đánh giá hiệu qu sử dụng vốn,lao động,tài nguyên.Ngoài ra c̣n nhiều nhân tố chi phối nữa nhưng ta chỉ xem xét những nhân tố chính trên.
Như vậy có thể nói kiểm toán độc lập vừa là một doanh nghiệp vừa có vai tṛ kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay.Vấn đề này sẽ được làm rơ hn trong những phần sau của bài.
II. Vai tṛ của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay:
1.Việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp đang có sự đổi mới trong nền kinh tế thị trường:
Theo luật doanh nghiệp Việt Nam "doanh nghiệp là tổ chức kinh tế được thành lập nh"m mục đích thực hiện các hoạt động kinh doanh,nghĩa là thực hiện một số hoặc tất c các c"ng đoạn của quá tŕnh đầu tư từ sn xuất đến tiêu thụ sn phẩm và thực hiện dịch vụ trên thị trường nh"m mục đích sinh lời".Doanh nghiệp ở Việt Nam có thể phân loại theo các tiêu thức nhất định.Căn cứ vào phạm vi trách nhiệm tài sn của doanh nghiệp với kết qu kinh doanh có thể chia doanh nghiệp thành doanh nghiệp chịu trách nhiệm hữu hạn và doanh nghiệp chịu trách nhiệm v" hạn.Căn cứ vào h́nh thức sở hữu tài sn của doanh nghiệp có thể chia thành doanh nghiệp nhà nước,doanh nghiệp tư nhân,c"ng ty trách nhiệm hữu hạn,c"ng ty cổ phần,c"ng ty có vốn đầu tư nước ngoài...Căn cứ vào qui m" có thể chia thành doanh nghiệp lớn,doanh nghiệp vừa và nhỏ.Như vậy là các loại h́nh doanh nghiệp ở Việt Nam rất đa dạng đ̣i hỏi một sự qun lư khoa học,hệ thống để đưa tất c các loại h́nh doanh nghiệp này đi theo đúng định hướng xă hội chủ nghĩa.
Kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp được quan tâm ngay từ thời kỳ bắt đầu xây dựng đất nước.Trong thời kỳ c chế kế hoạch hoá tập trung,c"ng tác kiểm tra,bộ máy kiểm tra cũng được tổ chức phù hợp với những qui chế đó: Nhà nước với tư cách là người qun lư vĩ m" đồng thời là người sở hữu nắm trong tay toàn bộ c"ng tác kiểm tra nói chung,kiểm soát nội bộ được thực hiện chủ yếu th"ng qua tự kiểm tra của kế toán.Kiểm tra của Nhà nước chủ yếu thực hiện th"ng qua xét duyệt hoàn thành kế hoạch,xét duyệt quyết toán và thanh tra theo vụ việc.Từ khi chuyển đổi nền kinh tế theo c chế thị trường việc kiểm tra,kiểm soát doanh nghiệp đă có nhiều thay đổi.Nếu như trước đây doanh nghiệp hoạt động theo kế hoạch,pháp lệnh th́ hiện nay các hoạt động của doanh nghiệp bị chi phối bởi các qui luật cung cầu,do đó hiện nay việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp là hướng tới việc doanh nghiệp có chấp hành pháp luật trong hoạt động sn xuất kinh doanh cũng như các pháp luật về qun lý,về thuế...do Nhà nước qui định hay kh"ng.Từ đó dẫn đến việc trước đây kiểm tra,kiểm soát doanh nghiệp là kiểm tra,kiểm soát trực tiếp và thường xuyên,toàn diện th́ hiện nay phưng pháp đó trở thành sự phiền hà cho doanh nghiệp.Rơ ràng đổi mới c"ng tác kiểm tra,kiểm soát là một yêu cầu khách quan và cần thiết nhưng vấn đề đặt ra là phi đổi mới như thế nào? Phưng châm nhất quán trong đổi mới c"ng tác kiểm tra,kiểm soát doanh nghiệp là đm bo một hành lang pháp lư cho sự cạnh tranh b́nh đẳng và lành mạnh giữa các doanh nghiệp bo vệ lợi ích của Nhà nước và xă hội.Đồng thời đổi mới c"ng tác kiểm tra,kiểm soát cũng phi gim thiểu sự phiền hà cho các doanh nghiệp bị kiểm tra,kiểm soát,kh"ng làm nh hưởng tới hoạt động sn xuất kinh doanh b́nh thường đúng pháp luật của doanh nghiệp đó.Bất ḱ doanh nghiệp nào trong c chế thị trường đều có tính độc lập trong hoạt động sn xuất kinh doanh.Tính độc lập ở đây kh"ng chỉ thể hiện quyền mà c̣n là trách nhiệm của doanh nghiệp trong việc thực hiện hoạt động sn xuất kinh doanh mà pháp luật kh"ng cấm và tự chịu trách nhiệm trước pháp luật về hoạt động của ḿnh.Do đó để gim thiểu rủi ro th"ng tin,rủi ro pháp lý th́ tất yếu doanh nghiệp phi tự hoàn thiện hoạt động của hệ thống kiểm tra,kiểm soát nội bộ.Mặt khác doanh nghiệp hoạt động trong c chế thị trường phi chịu c chế giám sát,kiểm tra của một chủ thể đặc biệt là nhà nước và nhiều đối tượng khác nữa như ngân hàng,đối tác,khách hàng,chủ nợ,người lao động...và của bn thân các doanh nghiệp.Trong cuốn sách Lênin bàn về kiểm kê,kiểm soát có cho r"ng trong thời kỳ mới cần khuyến khích các doanh nghiệp "cứ bu"n bán đi,cứ làm giàu đi nhưng phi trung thực,phi nộp những báo cáo xác thực và chính xác...kh"ng được phép có sự vi phạm nào các đạo luật".
Tóm lại trong c chế mới cần kiểm tra tính tin cậy trong các báo cáo tài chính mà các doanh nghiệp lập.Một nhu cầu mới xuất hiện là cần h́nh thành một tổ chức có đủ tính độc lập,khách quan để thực hiện c"ng tác kiểm tra sau đó cung cấp sự đm bo về tính tin cậy của các báo cáo do doanh nghiệp đưa ra cho Nhà nước,cho các bên quan tâm và bn thân các doanh nghiệp.Kiểm toán độc lập ra đời để đáp ứng nhu cầu này.
2.Vai tṛ của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay:
2.1.Sự h́nh thành của kiểm toán độc lập ở Việt Nam là một yêu cầu cần thiết khách quan:
Việt Nam,kiểm toán mà đặc biệt là kiểm toán độc lập xuất hiện và phát triển cùng sự phát triển của nền kinh tế thị trường,ngày càng có vai tṛ và đóng góp đáng kể cho nền kinh tế quốc dân.Có nhiều người cho r"ng kiểm toán ở nước ta xuất phát từ nhu cầu pháp lý bắt buộc chứ kh"ng phi tất yếu là sn phẩm của nền kinh tế thị trường.Trong luật đầu tư nước ngoài ở Việt Nam qui định " Báo cáo tài chính hàng năm của các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài phi được một tổ chức kiểm toán hợp pháp ở Việt Nam kiểm tra,xác nhận trước khi nộp cho SCCI( bộ kế hoạch và đầu tư )và c quan thuế".Theo th"ng tư số 73TC/TCDN ngày 12/11/1996 báo cáo tài chính của doanh nghiệp phi được kiểm toán độc lập hoặc kiểm toán nội bộ xác nhận trước khi c"ng bố.Hoặc theo qui định của uỷ ban chứng khoán nhà nước th́ báo cáo tài chính của doanh nghiệp đăng kí tại thị trường chứng khoán phi được kiểm toán xác nhận.Đối với doanh nghiệp tiến hành cổ phần hoá,bán,khoán,cho thuê cũng phi có kiểm toán xác nhận báo cáo tài chính. Các pháp lư yêu cầu các doanh nghiệp phi được kiểm toán đă dẫn đến sự hiểu lầm r"ng c sở ra đời hoặc sự cần thiết của hoạt động kiểm toán trong nền kinh tế là do các qui định pháp lý.Trên thế giới các nước có nền kinh tế phát triển,cũng nhiều người cho r"ng kiểm toán tồn tại là do chính các qui định pháp lý bắt buộc.Nhưng nhiều c"ng tŕnh nghiên cứu,kho sát thực tế cho thấy kiểm toán tồn tại độc lập và có trước khi các qui định pháp lý yêu cầu các báo cáo tài chính doanh nghiệp phi được kiểm toán xác nhận.Nước Mỹ hoạt động kiểm toán có trước khi các chuẩn mực kiểm toán ra đời.Như vậy nhu cầu về kiểm toán do thị trường tạo ra.
Các nghiên cứu cho thấy r"ng nhu cầu kiểm toán xuất hiện khi có sự tách biệt giữa quyền sở hữu và quyền qun lư,quyền khai thác kinh doanh các tài sn,tiền vốn từ h́nh thức những h́nh thức đn gin khi các thưng gia đưa các tài sn của ḿnh cho người khác qun lư kinh doanh cho đến các h́nh thức phức tạp,hoàn thiện hn là h́nh thái các c"ng ty cổ phần-trong đó các cổ đ"ng kh"ng trực tiếp qun lý điều hành hoạt động của c"ng ty mà do một nhóm các qun lư đại diện thực hiện chức năng qun lý kinh doanh.Khi đó người chủ sở hữu có những nghi ngại về việc các báo cáo tài chính do người qun lư lập kh"ng phn ánh trung thực về t́nh h́nh tài chính và kết qu kinh doanh hoặc ít ra thiếu tính khách quan.Trong thực tế hầu như kh"ng phi mọi chủ sở hữu,cổ đ"ng có điều kiện và kh năng soát xét các sổ sách kế toán và báo cáo tài chính của c"ng ty.Khi đó các chủ sở hưu cần các gii pháp để có c sở tin tưởng các báo cáo tài chính do nhà qun lư lập ra là phù hợp với nguyên tắc kế toán chung và bo vệ quyền lợi của người qun lư.Kiểm toán độc lập ra đời cũng như một gii pháp đm bo cho người sở hữu về sự tin cậy của những th"ng tin do nhà qun lư cung cấp.
Kiểm toán độc lập h́nh thành và phát triển ở miền nam Việt Nam từ trước năm 1976 có văn pḥng của các c"ng ty hàng đầu thế giới như Arthur Andersen,SGV...Sau khi đất nước thống nhất hoạt động của những văn pḥng này kh"ng c̣n phù hợp trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung lúc bấy giờ.Việc kiểm tra th"ng tin thời ḱ này mang tính tuân thủ là chủ yếu.Các th"ng tin này là c sở đánh giá mức độ hoàn thành kế hoạch và xây dựng kế hoạch cho giai đoạn tiếp theo.Mặt khác trong giai đoạn này kh"ng một tổ chức kinh tế nào được xem là độc lập để thực hiện đầy đủ chức năng của kiểm toán.V́ vậy thời ḱ này kh"ng xuất hiện nhu cầu kiểm toán.
Sang nền kinh tế thị trường các loại h́nh doanh nghiệp đa dạng đă được thành lập và phát triển mạnh có ư nghĩa quan trọng trong sự phát triển của nền kinh tế.Đồng thời các doanh nghiệp nhà nước chuyển sang hạch toán kinh doanh độc lập.Với sự chuyển đổi này đă xuất hiện những điều kiện để h́nh thành kiểm toán độc lập.Xét về điều kiện khách quan,do có sự đầu tư nước ngoài vào Việt Nam tất yếu phát sinh nhu cầu về hoạt động kiểm toán cũng như nhu cầu tư vấn của các c"ng ty có vốn đầu tư nước ngoài.Đâylà th"ng lệ và yêu cầu của c"ng ty mẹ.Về phía Nhà nước cũng cần phi có th"ng tin đáng tin cậy để đánh giá thực trạng đầu tư cũng như thực hiện chức năng qun lý nhà nước trong khi kh"ng thể áp dụng h́nh thức duyệt quyết toán như đối với các doanh nghiệp nhà nước.Xét về điều kiện chủ quan,khi tính chủ động kinh doanh trong của các doanh nghiệp được phát huy các doanh nghiệp hạch toán độc lập theo đó các yêu cầu th"ng tin kế toán trung thực và đáng tin cậy là hết sức quan trọng.Các th"ng tin này kh"ng chỉ phục cụ cho một đối tượng nhà nước mà c̣n phục vụ cho nhiều đối tượng khác như ngân hàng với tư cách người cho vay,đối tác kinh doanh,khách hàng,chủ nợ ...cũng như chính nhu cầu qun lư của doanh nghiệp.
Từ các điều kiện khách quan và chủ quan trên,ngày 13/5/1991 theo giấy phép số 957/PPLT của thủ tướng chính phủ,bộ tài chính đă kư quyết định thành lập hai c"ng ty kiểm toán độc lập đầu tiên thuộc sở hữu nhà nước có tên giao dịch là Vaco và ASC(nay đổi thành AASC).Tiếp đó hàng loạt các c"ng ty kiểm toán thuộc mọi thành phần kinh tế đă ra đời.Ta có thể kết luận r"ng kiểm toán độc lập xuất hiện ở Việt Nam là một tất yếu khách quan.
2.2.Vai tṛ của kiểm toán độc lập trong nền kinh tế thị trường có sự qun lý của nhà nước:
Một câu hỏi đặt ra là vậy kiểm toán độc lập có vai tṛ ǵ trong việc kiểm tra, kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay?Kiểm toán độc lập chính là một c"ng cụ kiểm tra,kiểm soát trực tiếp của nhà nước đối với các doanh nghiệp sử dụng vốn nước ngoài;c"ng cụ kiểm tra,kiểm soát gián tiếp của nhà nước đối với các doanh nghiệp sử dụng vốn và kinh phí lấy từ ngân sách nhà nước.V́ kết qu kiểm toán các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài có tính pháp lư cao và được sử dụng để nộp cho các c quan chức năng nhà nước, trong khi kết qu của kiểm toán các doanh nghiệp nhà nước của kiểm toán độc lập chỉ là tài liệu tham kho nh"m gim bớt c"ng việc cho kiểm toán nhà nước.Ngoài ra kiểm toán độc lập là c"ng cụ kiểm tra,kiểm soát trực tiếp của doanh nghiệp với hoạt động của bn thân doanh nghiệp đó,c"ng cụ gián tiếp của những tổ chức,cá nhân sử dụng kết qu đó để ra quyết định kinh doanh của ḿnh.Để làm rơ hn vai tṛ này của kiểm toán độc lập ta xem xét tới vai tṛ của kiểm toán độc lập trong nền kinh tế thị trường có sự qun lý của nhà nước.Trong điều kiện nền kinh tế nước ta là nền kinh tế hàng hoá theo c chế thị trường có sự qun lư của nhà nước,th"ng tin tài chính của doanh nghiệp kh"ng chỉ để báo cáo cho c quan qun lý nhà nước để tổng hợp,đánh giá cũng như kiểm tra và xét duyệt mà nay các th"ng tin này cần cho những người đọc,những đối tượng quan tâm,khai thác sử dụng cho các quy định kinh tế:
+ Những người cho vay cần th"ng tin tài chính đáng tin cậy về doanh nghiệp để ra quyết định cho vay.
+ C quan qun lư nhà nước cũng cần sự đm bo chắc chắn kết qu hoạt động do các doanh nghiệp chịu thuế kê khai là đúng đắn để làm c sở tính thuế và định giá kết qu hoạt động trong doanh nghiệp.
+ Các nhà đầu tư cần th"ng tin về doanh nghiệp tiềm năng để cho những quy định tốt nhất.
+ Thị trường vốn cần th"ng tin chính xác do các c"ng ty đăng kí trên sở giao dịch chứng khoán cung cấp và coi đó là điều kiện c bn hoạt động của thị trường.V́ t́nh h́nh tài chính của c"ng ty chính là c sở để định giá cổ phiếu.
Tuy từ những góc độ khác nhau nhưng mọi tổ chức,cá nhân đều muốn có th"ng tin có độ chính xác cao,tin cậy và trung thực.Tuy nhiên trong nền kinh tế th"ng tin các doanh nghiệp có chính sách và mục tiêu kinh doanh khác nhau.Các th"ng tin tài chính mà họ lập nên nh"m phục vụ cho mục đích đó và do vậy có thể những th"ng tin này sẽ kh"ng phn ánh đúng t́nh h́nh tài chính trong doanh nghiệp.Mặt khác có thể do hạn chế của doanh nghiệp mà các báo cáo tài chính do bộ phận kế toán trong doanh nghiệp lập kh"ng phù hợp nguyên tắc,chuẩn mực chung.Rủi ro về sử dụng th"ng tin tài chính kh"ng phn ánh đúng t́nh h́nh thực tế của doanh nghiệp sẽ rất lớn và khó lường được.Kiểm toán cung cấp cho người sử dụng kết qu kiểm toán sự hiểu biết về những th"ng tin tài chính họ được cung cấp có được lập trên c sở các chuẩn mực,có phù hợp qui định pháp lư liên quan hay kh"ng,các th"ng tin đó có trung thực hợp lý hay kh"ng.
Luật pháp yêu cầu để yên ḷng người sử dụng th́ các báo cáo tài chính phi được kiểm toán và chỉ có các th"ng tin được kiểm toán mới là căn cứ tin cậy cho việc đề ra các quyết định hiệu qu và hợp lư.Báo cáo tài chính gửi lên c quan thuế bắt buộc phi có báo cáo kiểm toán kèm theo mặc dù kết qu tính thuế của c quan thuế và các chỉ tiêu về thuế phn ánh trong các báo cáo tài chính được kiểm toán nhiều khi kh"ng thống nhất (do phưng pháp tính khác nhau).Nhưng báo cáo kiểm toán vẫn là một c sở quan trọng cho c quan thuế dựa vào đó xác định các chỉ tiêu tính thuế theo qui định của ḿnh.Các c quan chức năng khác như c quan thống kê,bộ kế hoạch và đầu tư,bộ tài chính cũng đều sử dụng các báo cáo tài chính được kiểm toán để tổng hợp,phân tích các chỉ tiêu kinh tế theo chức năng của ḿnh.Các tổ chức tài trợ đều có yêu cầu về kiểm toán đối với đn vị có nhu cầu vay vốn hoặc thụ hưởng những khon viện trợ.Các hợp đồng tín dụng dài hạn hầu hết đều có nội dung yêu cầu hàng năm đn vị vay vốn phi xuất tŕnh cho ngân hàng báo cáo tài chính được kiểm toán xác nhận.Việc qui định mang tính pháp lý bắt buộc với các th"ng tin tài chính trước khi c"ng bố phi được kiểm toán thể hiện rơ vai tṛ kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam của kiểm toán độc lập trong quá tŕnh đổi mới nền kinh tế.Kiểm toán góp phần tăng mức độ tin cậy của các th"ng tin tài chính góp phần lành mạnh hóa quan hệ quốc tế.
Bên cạnh mục tiêu đưa ra ý kiến về báo cáo tài chính,kiểm toán viên th"ng qua quá tŕnh kiểm toán có thể đưa ra những kiến nghị giúp doanh nghiệp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ của họ,nâng cao hiệu qu hợp tác qun lư nói riêng cũng như hoạt động kinh doanh nói chung.Kiểm toán độc lập đă khẳng định vai tṛ là c"ng cụ kiểm soát trực tiếp của doanh nghiệp.Th"ng qua chức năng tư vấn kiểm toán độc lập sẽ giúp doanh nghiệp những lời khuyên về thuế,về tŕnh tự lập báo cáo tài chính ,cung cấp cho doanh nghiệp các phần mềm kế toán...đây chính là vai tṛ hướng dẫn nghiệp vụ và củng cố nề nếp hoạt động tài chính.
Trong quan hệ kinh tế,kiểm toán giúp các doanh nghiệp có tiếng nói chung là sự tin cậy lẫn nhau,thẳng thắn trung thực tŕnh bày về t́nh h́nh tài chính của ḿnh.Đây là một yếu tố quan trọng đánh giá lựa chọn đối tác kinh doanh.Đặc biệt trong quan hệ hợp tác kinh doanh với nước ngoài th́ các đối tác này coi kiểm toán là một qui tŕnh kh"ng thể thiếu được trong hoạt động của họ cũng như các c"ng ty định hợp tác liên doanh với họ.ư kiến khách quan của các c"ng ty kiểm toán có uy tín lu"n đáng tin cậy đối với các đối tác nước ngoài.Chính nhờ vậy kiểm toán độc lập đă đóng một vai tṛ quan trọng trong việc mở rộng hợp tác đối ngoại,trợ giúp tư vấn cho người nước ngoài và các tổ chức quốc tế biết về pháp luật,chính sách tài chính kế toán của Việt Nam hoặc giúp người Việt Nam hiểu biết th"ng lệ chuẩn mực quốc tế.Đó là quá tŕnh làm rút ngắn tiến tŕnh mở của hội nhập kinh tế của Việt Nam nói chung.
Những phân tích trên đă một lần nữa làm rơ hn vai tṛ của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay-cũng chính là chủ đề của đề án.Nhưng để hiểu được với vai tṛ như vậy kiểm toán độc lập đă làm được ǵ và có vị trí thế nào ở Việt Nam ta cần đánh giá thực trạng hoạt động của kiểm toán độc lập ở Việt Nam hiện nay.
2.3.Thực trạng hoạt động kiểm toán độc lập ở Việt Nam hiện nay:
2.3.1.C sở pháp lư của hoạt động kiểm toán độc lập ở Việt Nam hiện nay:
Kiểm toán cũng được xem như một ngành nghề cùng với các ngành nghề khác,mà trong tất c mọi ngành nghề đều phi có các quy tắc chuẩn mực nh"m điều tiết hành vi của các thành viên trong nghề theo một hướng nhất định nh"m đm bo uy tín nghề nghiệp nói chung và để kiểm soát chất lượng các thành viên nói riêng.ở Việt Nam hiện nay,hoạt động kiểm toán độc lập được hoạt động dựa trên hệ thống chính sách kế toán và hệ thống chính sách kiểm toán.
*) Hệ thống chính sách kế toán làm c sở pháp luật cho hoạt động kiểm toán độc lập:
Khi xác minh sự đúng sai của các báo cáo tài chính th́ một c sở quan trọng của các kiểm toán viên dựa vào để đánh giá chính là hệ thống chính sách kế toán.Các văn bn chính về kế toán đă được ban hành gồm:
+ Pháp lệnh kế toán và thống kê ban hành 20/5/1998.
+ Điều lệ tổ chức kế toán nhà nước ban hành theo nghị định 25/HĐBT ngày 18/3/89.
+ Điều lệ kế toán trưởng xí nghiệp quốc doanh ban hành theo nghị định 26/HĐBT ngày 18/3/89.
+ Quyết định1141/TC/QĐ/CĐKT ngày 1/11/1995 của bộ tài chính về việc ban hành"chế độ kế toán doanh nghiệp".
+ Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam sau 3 đợt ban hành:
- Quyết định 149/2001/ QĐ-BTC-ngày 31/12/2001.
- Quyết định 165/2002/QĐ-BTC-ngày 31/12/2002.
- Quyết định 234/2003/QĐ-BTC-ngày 30/12/2003.
đến nay đă ban hành 16 chuẩn mực kế toán.
Kể từ sau khi " chế độ kiểm toán tài chính doanh nghiệp" được ban hành đă có người th"ng tư hướng dẫn sửa đổi, bổ sung chế độ kế toán ra đời,một phần do các chế độ tài chính thay đổi chậm trong khi đó chế độ kế toán được xây dựng trước theo kiểu "đón đầu" nên kh"ng phù hợp.Về nguyên tắc c chế tài chính và luật thuế phi được xác lập trước và các quy định về kế toán phi tuân thủ luật thuế và chế độ tài chính.Trên thực tế nhiều lúc giữa luật thuế và chế độ tài chính và chế độ kế toán chưa thống nhất gây khó khăn cho việc kiểm toán báo cáo tài chính doanh nghiệp làm gim giá trị pháp lư của những báo cáo kiểm toán và việc định giá chất lượng hoạt động kiểm toán cũng gặp khó khăn.
Đặc biệt là ngày 17/6/2003 tại kỳ họp thứ ba Quốc hội nước Cộng hoà xă hội chủ nghĩa Việt Nam khoá IX đă th"ng qua Luật kế toán và chính thức ban hành từ 1/1/2004.Luật này gồm 7 chưng trong đó có 64 điều bao gồm những quy định về các vấn đề liên quan đến c"ng tác kế toán,đó là c sở pháp lư quan trọng nhất đm bo cho hoạt động dịch vụ kế toán phát triển mạnh mẽ trong tưng lai,khẳng định kế toán và kiểm toán đă được chính thức được pháp luật Việt Nam c"ng nhận là một nghề được bo hộ và tạo điều kiện để phát triển ngang tầm thế giới và khu vực.
*) Hệ thống chính sách về kiểm toán làm c sở pháp lư cho hoạt động kiểm toán độc lập.
Tính pháp lư của hoạt động kiểm toán là sự thừa nhận của c"ng chúng cũng như sự thừa nhận về mặt pháp luật với việc sử dụng kết qu kiểm toán.Tính pháp lư yêu cầu về nghĩa vụ và trách nhiệm của kiểm toán viên và việc tuân thủ những qui định pháp lý của hoạt động kiểm toán.Chính sách về kiểm toán do nhà nước ban hành nh́n chung là có sự tách biệt cho hai chủ thể chính là kiểm toán nhà nước và kiểm toán độc lập.Trong đó những văn bn chính được ban hành chủ yếu dành cho đối tượng là kiểm toán độc lập bao gồm:
+ Nghị định 07/CP ngày 29/1/1997 của chính phủ ban hành"quy chế kiểm toán độc lập trong nền kinh tế Quốc dân".
+ Th"ng tư 22/TC/CĐKT ngày 19/3/1994 của Bộ tài chính hướng dẫn thực hiện"quy chế kiểm toán độc lập trong nền kinh tế quốc dân".
+ Th"ng tư số 107/2000/TT-BTC ngày 25/10/2000 của bộ tài chính hướng dẫn đăng ký hành nghề kiểm toán( thay thế th"ng tư 04/TC/CĐKT ngày 12/01/1999)
+ Các qui địnhcủa bộ tài chính về việc ban hành và c"ng bố các chuẩn mực kiểm toán Việt Nam.Đến nay sau 4 đợt ban hành:
- Đợt 1 ngày 27/9/1999 c"ng 4 chuẩn mực đầu tiên.
- Đợt 2 ngày 29/12/2000 c"ng bố 6 chuẩn mực tiếp theo.
- Đợt 3 ngày 21/12/2001 c"ng bố 6 chuẩn mực tiếp theo.
- Đợt 4 ngày 14/3/2003 c"ng bố 5 chuẩn mực tiếp theo.
đến nay Việt Nam đă có 21chuẩn mực kiểm toán.
Theo đánh giá tổng kết 10 năm hoạt động kiểm toán độc lập 1991-2001 của Bộ tài chính về c bn hệ thống pháp lư do Nhà nước ban hành đă tạo c sở pháp lư cho việc thành lập và hoạt động các tổ chức kiểm toán độc lập,việc h́nh thành đội ngũ kiểm toán viên,tạo m"i trường lành mạnh cho sự hoạt động cũng như từng bước mở cửa hội nhập về kiểm toán độc lập.Tuy nhiên trong điều kiện kinh tế thị trường phát triển mạnh mẽ như hiện nay c̣n nhiều điểm bất cập:
+ Khu"n khổ pháp lư cho hoạt động kiểm toán độc lập hiện nay chỉ gồm nghị định của Chính phủ và các văn bn của Bộ tài chính chưa tưng xứng với sự phát triển và tiềm năng của kiểm toán độc lập hiện nay và chưa đồng bộ so với hệ thống văn bn pháp luật khác như Luật đầu tư nước ngoài tại Việt Nam,Luật doanh nghiệp,Luật doanh nghiệp nhà nước,Luật thuế,Pháp lệnh về ngân hàng và các tổ chức tài chính,khứng khoán.
+ Tính bao quát của các hệ thống chính sách làm c sở cho hoạt động kiểm toán báo cáo tài chính cu doanh nghiệp c̣n hạn chế: nhiều nội dung cần thiết chưa được đề cập,một số nội dung đă đề cập nhưng chưa rơ ràng,thiếu tính pháp lư.Chẳng hạn nghị định 07/CP chỉ đề cập tới kiểm toán viên hn là các tổ chức kiểm toán độc lập và kh"ng đề cập đến vai tṛ của tổ chức được kiểm toán.
+ Các chuẩn mực kiểm toán vẫn được liên tục bổ sung nhưng do xây dựng dựa trên các chuẩn mực quốc tế phổ biến và chỉnh sửa cho phù hợp với Việt Nam nên chưa có tính đồng bộ,có những qui định khó hiểu hoặc khó áp dụng với điều kiện thực tế.
+ Trong các văn bn pháp luật hiện hành vấn đề triển khai dịch vụ bo hiểm nghề nghiệp,thực hiện trách nhiệm vật chất đối với kết qu kiểm toán được thiết lập và hoạt động trong hội nghề nghiệp kiểm toán chưa được qui định. Chưa hoà nhập với th"ng lệ quốc tế làm hạn chế chất lượng kiểm toán ở Việt Nam.
+ Chưa có qui định pháp lý làm c sở xử lư các vấn đề phát sinh hiện nay như:một kiểm toán viên có chứng chỉ làm cho nhiều c"ng ty kiểm toán hoặc vừa làm ở doanh nghiệp vừa làm ở c"ng ty kiểm toán,c"ng chức nhà nước vẫn đăng ký hành nghề kiểm toán ở một số c"ng ty trách nhiệm hữu hạn....
+ Một số qui định của pháp luật c̣n thiếu hiệu lực như qui định về điều kiện thành lập c"ng ty kiểm toán trong nghị định 07/CP là phi có ít nhất 5 người có chứng chỉ kiểm toán viên có thể thành lập c"ng ty.Nhưng trong Luật doanh nghiệp lại qui định chỉ cần một người đứng đầu có chứng chỉ kiểm toán viên có thể thành lập c"ng ty...
Để hạn chế những bất cập trên bộ tài chính đă kh"ng ngừng nghiên cứu để kịp thời ban hành những văn bn pháp lư mới để ngày càng hoàn thiện hệ thống pháp lư làm c sở cho hoạt động kiểm toán độc lập.Trong điều kiện những văn bn pháp lư đă được ban hành trên hoạt động kiểm toán nước ta đă kh"ng ngừng phát triển và hoàn thiện về mọi mặt.Để có một cái nh́n về ngành nghề này ta cùng điểm lại một số mặt trong hoạt động kiểm toán ở Việt Nam hiện nay.
2.3.2.T́nh h́nh hoạt động của kiểm toán độc lập ở Việt Nam hiện nay:
Trước hết là ta điểm qua về t́nh h́nh số lượng và chất lượng của các c"ng ty kiểm toán độc lập tại Việt Nam hiện nay.Ngoài doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài bắt buộc phi kiểm toán theo luật định,nhận thức của các doanh nghiệp về vai tṛ của kiểm toán cũng có những thay đổi đáng kể.Đặc biệt từ sâu khi luật doanh nghiệp cho phép thành lập c"ng ty kiểm toán chỉ cần người đứng đầu có chứng chỉ kiểm toán đă làm số lượng các c"ng ty kiểm toán tăng lên nhanh chóng.Sự xuất hiện của các c"ng ty kiểm toán nhỏ(qui m" từ 1-25 người) này đă phát huy tính năng động cao của bộ máy kiểm toán,thích ứng nhu cầu kiểm toán và tư vấn của các doanh nghiệp vừa và nhỏ.Từ 5/1995 mới có hai c"ng ty kiểm toán đầu tiên do bộ tài chính thành lập đến nay đă có trên 50 c"ng ty kiểm toán độc lập tại Việt Nam,trong đó có 7 c"ng ty kiểm toán thuộc sở hữu nhà nước,5 c"ng ty 100% vốn nước ngoài c̣n lại là c"ng ty trách nhiệm hữu hạn,liên doanh,cổ phần.Qui m" của các c"ng ty này càng ngày càng tăng,nhiều c"ng ty có chi nhánh và văn pḥng đại diện tại nhiều tỉnh, thành phố:Hà Nội,Hồ Chí Minh,Đà Nẵng,Hi Pḥng,Qung Ninh,Cần Th,Đồng Nai,Thanh Hoá,Vũng Tàu,Nha Trang.... Tổng doanh thu cung cấp về dịch vụ kế toán,kiểm toán cũng tăng đáng kể.Cụ thể là năm 1997 đạt là 144tỷ đồng,năm 1998 đạt 232,7 tỷ đồng,năm 1999 đạt 278,02 tỷ đồng,năm 2000 đạt 281,7 tỷ đồng,năm 2001 đạt gần 300 tỷ đồng,năm 2002 đạt trên 310 tỷ đồng.V́ thế số lượng kiểm toán viên cũng tăng lên nhanh chóng.Hai c"ng ty đầu tiên chỉ có 13 người th́ tới nay tổng số nhân viên chuyên nghiệp trong các c"ng ty kiểm toán là hn 1800 người trong đó có hn 500 người có chứng chỉ kiểm toán viên do bộ tài chính cấp.Số nhân viên chuyên nghiệp có 100% có tŕnh độ đại học nhưng tỉ lệ nhân viên có chứng chỉ kiểm toán viên độc lập kh"ng đều giữa các c"ng ty.Chất lượng các kiểm toán viên của các c"ng ty kiểm toán Việt Nam năng cao rơ rệt trong 10 năm qua,đặc biệt ở các c"ng ty là doanh nghiệp nhà nước nhờ sự hỗ trợ của dự án EURO-TAPVIET ( dự án kế toán,kiểm toán do liên minh châu Âu tài trợ )và hợp tác với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.Các c"ng ty kiểm toán 100% vốn nước ngoài có chưng tŕnh đào tạo kiểm toán viên mang tính chuyên nghiệp cao.Ngoài ra các c"ng ty kiểm toán lớn của Việt Nam như Vaco,AASC,AFC ...cũng có bộ phận đào tạo riêng,xây dựng được chưng tŕnh đào tạo c bn trợ lư kiểm toán năm thứ 1,2,3 cũng như các chưng tŕnh bồi dưỡng thường xuyên,cập nhật kiến thức cho kiểm toán viên.Các c"ng ty này cũng cử nhân viên của ḿnh đi đào tạo c bo ở nước ngoài cũng như theo học chưng tŕnh đào tạo theo tiêu chuẩn quốc tế do viện kế toán c"ng chứng Anh quốc ACCA thực hiện tại Việt Nam.C̣n các c"ng ty nhỏ hầu như kh"ng có bộ phận đào tạo của c"ng ty.Việc đào tạo được tiến hành th"ng qua kèm cặp nhân viên thực tế hoặc cử nhân viên đi đào tạo nước ngoài sau đó truyền lại kinh nghiệm và tài liệu cho các nhân viên khác trong c"ng ty.Trong 10 năm qua tŕnh độ của kiểm toán viên đă có nhiều tiến bộ vượt bậc nhưng chưa đáp ứng được yêu cầu hội nhập với khu vực và trên thế giới.Chất lượng của kiểm toán viên nước ngoài cũng rất đáng quan tâm v́ chứng chỉ của họ do nhiều tổ chức khác nhau cấp.V́ vậy bộ tài chính đă tổ chức các kỳ sát hạch đối với các kiểm toán viên người nước ngoài đang thực hiện ký các báo cáo kiểm toán ở Việt Nam về mức độ am hiểu pháp luật Việt Nam và tiến hành cấp chứng chỉ kiểm toán viên độc lập của Việt Nam.Xét về t́nh h́nh khách hàng của các c"ng ty kiểm toán Việt Nam cũng có sự khác biệt.Các c"ng ty kiểm toán độc lập có 100% vốn đầu tư nước ngoài hầu như chỉ phục vụ khách hàng có vốn đầu tư nước ngoài.Cũng do luật pháp Việt Nam chưa cho phép các c"ng ty kiểm toán nước ngoài kiểm toán các doanh nghiệp Việt Nam.Các c"ng ty kiểm toán là c"ng ty trách nhiệm hữu hạn chủ yếu phục vụ khách hàng là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài có qui m" nhỏ và các c"ng ty trách nhiệm hữu hạn,c"ng ty cổ phần c"ng ty tư nhân.C"ng ty kiểm toán là doanh nghiệp nhà nước là có loại h́nh khách hàng đa dạng nhất: khách hàng là các doanh nghiệp nhà nước chiếm 42,95%, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài 43,04%, c"ng ty trách nhiệm hữu hạn,cổ phần,tư nhân chiếm 14,01%( số liệu tổng hợp từ báo cáo tổng kết 10 năm hoạt động kiểm toán độc lập).Sự khác biệt về giá phí kiểm toán,danh tiếng của các c"ng ty kiểm toán cũng phn ánh sự khác biệt về chất lượng các c"ng ty.Các c"ng ty kiểm toán nước ngoài được đánh giá cao hn các c"ng ty kiểm toán Việt Nam.Điều này cũng dễ hiểu v́ các c"ng ty này hn hẳn các c"ng ty Việt Nam về chất lượng kiểm toán viên,về các trang thiết bị ( phưng tiện đi lại,máy tính xách tay,điện thoại di động...),về hệ thống soát xét chất lượng...
Sự gia tăng ngày càng nhiều các c"ng ty kiểm toán làm thị trường kiểm toán s"i động.Đây là tín hiệu đáng mừng nhưng để kiểm soát chất lượng kiểm toán,hướng kiểm toán Việt Nam hội nhập và có c hội cạnh tranh với các c"ng ty kiểm toán trong khu vực và trên thế giới th́ c̣n rất nhiều việc phi làm.Một trong những việc phi làm ngay chính là kiểm soát chất lượng hoạt động kiểm toán của Việt Nam.
2.3.3.Yêu cầu về kiểm soát chất lượng hoạt động kiểm toán độc lập ở Việt Nam:
Bn thân c"ng ty kiểm toán độc cũng là một doanh nghiệp,cũng hoạt động dựa trên mục tiêu lợi nhuận.Kh"ng những thế kết qu kiểm toán lại có nh hưởng mạnh mẽ gián tiếp,hoặc trực tiếp tới hoạt động sn xuất kinh doanh cũng như c"ng tác qun lý của các doanh nghiệp được kiểm toán.Nói cách khác c"ng ty kiểm toán là c"ng cụ kiểm tra,kiểm soát trực tiếp hoặc gián tiếp các doanh nghiệp v́ vậy cũng cần có c chế kiểm tra,kiểm soát chính các c"ng ty kiểm toán độc lập này.
Có rất nhiều nhân tố nh hưởng tới chất lượng của kiểm toán độc lập. Xét các nhân tố chủ quan,ta thấy r"ng người sử dụng báo cáo kiểm toán kh"ng trực tiếp tr tiền cho các c"ng ty kiểm toán nên chất lượng của báo cáo kiểm toán chủ yếu dựa vào đạo đức nghề nghiệp của kiểm toán viên.Hiện nay do sự cạnh tranh kh"ng lành mạnh giữa các c"ng ty kiểm toán b"ng cách hạ giá phí và bn thân các doanh nghiệp cũng thường dùng tiêu chuẩn giá phí thấp nhất để lựa chọn c"ng ty kiểm toán đă gián tiếp nh hưởng tới chất lượng báo cáo kiểm toán.Giá phí bị cắt gim để đm bo có lợi nhuận kinh doanh các c"ng ty kiểm toán buộc phi cắt gim thời gian kiểm toán,cắt gim thủ tục kiểm toán,số lượng b"ng chứng kiểm toán cũng bị thu hẹp ..kết qu này dẫn tới rủi ro kiểm toán cao.Một số c"ng ty nhỏ kh"ng đủ điều kiện đào tạo nhân viên một cách có tổ chức dẫn đến chất lượng của kiểm toán viên kh"ng được đm bo,bn lĩnh nghề nghiệp chưa cao làm tính độc lập kiểm toán bị nh hưởng đ"i khi vi phạm tới đạo đức nghề nghiệp.Bên cạnh các yếu tố chủ quan trên c̣n có các yếu tố khách quan như sau:
+Tổ chức nghề nghiệp kiểm toán ở Việt Nam chưa phát triển mạnh,chưa đm bo vai tṛ hướng dẫn,qun lư,kiểm soát hoạt động kiểm toán.Vai tṛ này do Bộ tài chính đm nhận.Trong khi đó Bộ tài chính cũng qun lư các c"ng ty kiểm toán độc lập là doanh nghiệp nhà nước tạo ra nhận thức về sự kh"ng b́nh đẳng giữa các c"ng ty kiểm toán thuộc Bộ tài chính và các c"ng ty kiểm toán khác.
+Trong ba năm gần đây Bộ tài chính đă tiến hành kiểm tra hoạt động nghề nghiệp của các c"ng ty kiểm toán trong việc tuân thủ qui chế kiểm toán trong nền kinh tế quốc dân( nghị định 07/CP)Nhưng hoạt động kiểm tra chủ yếu trên các mặt: tổ chức tuyển dụng,đào tạo nhân viên,kư kết hợp đồng,quá tŕnh kiểm soát,hồ s làm việc,báo cáo kiểm toán...C̣n việc soát xét chất lượng kiểm toán do các c"ng ty tự tiến hành th"ng qua qui định riêng của từng c"ng ty.Các c"ng ty có vốn nước ngoài có c chế tự soát xét tuân theo c"ng ty mẹ nên rất chặt chẽ.Lu"n có người giám sát c"ng việc trong từng giai đoạn của kiểm toán từ giai đoạn chuẩn bị,giai đoạn tiến hành cuộc kiểm toán đến giai đoạn lập báo cáo kiểm toán.Trong khi đó các c"ng ty kiểm toán Việt Nam th́ chỉ trừ Vaco có qui tŕnh soát xét từ trên xuống theo thứ bậc kiểm toán theo biểu mẫu c̣n lại các c"ng ty khác th́ kh"ng xây dựng cho ḿnh một qui tŕnh kiểm toán chuẩn.Việc ra đời các c"ng ty kiểm toán chỉ có một người có chứng chỉ kế toán dẫn đến thiếu các cấp bậc soát xét trong một c"ng ty kiểm toán.Duy tŕ qui định các c"ng ty kiểm toán nước ngoài tại Việt Nam chưa được kiểm toán các c"ng ty các doanh nghiệp Việt Nam tạo ra sự bo hộ đối với các c"ng ty kiểm toán độc lập Việt Nam làm hạn chế cạnh tranh-một động lực nâng cao chất lượng kiểm toán.
Tất c các tồn tại chủ quan và khách quan trên đă làm cho chất lượng kiểm toán Việt Nam chưa có sự kiểm soát chặt chẽ và đáp ứng vai tṛ kiểm tra kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay.V́ vậy bn thân các c"ng ty cũng như nhà nước cần nỗ lực hn nữa để ngày càng củng cố niềm tin cho người sử dụng báo cáo tài chính của doanh nghiệp Việt Nam nói chung.Bài học về sự sụp đổ các tập đoàn kinh tế Mỹ như Enron,Worldcom...liên quan đến c"ng ty kiểm toán hàng đầu Arthur Andersen đă làm nhiều nước phi nh́n lại về chất lượng chất lượng dịch vụ kế toán,kiểm toán của nước ḿnh trong đó có Việt Nam.
III. Những thuận lợi và khó khăn của hoạt động kiểm toán trong việc kiểm tra,kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay và một số gii pháp để nâng cao vai tṛ này:
1.Những thuận lợi và khó khăn c̣n tồn tại:
Trong một nền kinh tế thị trường phát triển mạnh mẽ như hiện nay, ngày càng ny sinh nhiều mối quan hệ kinh tế phức tạp. Những mối quan hệ phức tạp này tạo ra những thuận lợi và cũng đồng thời gây khó khăn cho kiểm toán hiện nay.Những thuận lợi và khó khăn nay đă được nêu trong từng phần của bài viết nhưng dưới đây là một số những điểm chính nh hưởng tới vai tṛ của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay,
Xét về các thuận lợi ta thấy:
- M"i trường pháp lư cho hoạt động kiểm toán đă được tạo lập,các văn bn về chế độ kế toán chuẩn mực kế toán,kiểm toán làm c sở cho hoạt động của các c"ng ty kiểm toán độc lập đă được ban hành và liên tục bổ sung ngày càng phù hợp và đáp ứng với sự phát triển ngày càng cao của hoạt động kiểm toán.
- Kiểm toán độc lập Việt Nam có sự phát triển nhanh về số lượng các c"ng ty,số lượng kiểm toán viên,năng lực kiểm toán viên nâng lên đáng kể,tổ chức kiểm toán ngày càng tốt hn,trang thiết bị cho hoạt động kiểm ngày càng hiện đại hỗ trợ đắc lực cho c"ng tác kiểm toán.Sự tiến bộ này nhờ nỗ lực của bn thân các c"ng ty,sự cạnh tranh giữa các c"ng ty cũng như sự giúp đỡ của EURO-TAPVIET ,sự hợp tác của các c"ng ty kiểm toán quốc tế.
Xét về những khó khăn ta thấy:
- Hệ thống báo cáo tài chính của các doanh nghiệp Việt Nam c̣n nhiều bất hợp lư chưa hoàn toàn phù hợp với th"ng lệ quốc tế trong khi các kiểm toán viên phi tuân theo các chuẩn mực kiểm toán Việt Nam được xây dựng dựa trên tinh thần các chuẩn mực quốc tế.Do đó kiểm toán viên có thể gặp rủi ro kiểm toán cao do người sử dụng th"ng tin c̣n ít am hiểu về đặc điểm báo cáo tài chính của Việt Nam và có xu hướng đổ lỗi cho kiểm toán viên trong trường hợp th"ng tin kh"ng phn ánh đúng thực trạng tài chính của doanh nghiệp.
- Hệ thống chuẩn mực kiểm toán Việt Nam chưa có sự hoàn chỉnh và nhiều điểm chưa phù hợp nhưng tính ràng buộc pháp lư lại quá cao (do bộ tài chính ban hành) kh"ng mang tính hướng dẫn như các nước khác trên thế giới (thường do các tổ chức nghề nghiệp nghiên cứu ban hành).
- Việc thực hiện các qui định bắt buộc kiểm toán báo cáo tài chính của nhiều c"ng ty kh"ng được thực hiện nghiêm túc do yêu cầu của luật pháp với kiểm toán với báo cáo tài chính c̣n thấp khiến các doanh nghiệp kh"ng tuân thủ triệt để.
-Bộ máy kiểm toán phát triển nhưng chưa đồng đều.C̣n có sự chênh lêach khá lớn giữa các c"ng ty và thấp so với yêu cầu hội nhập,tŕnh độ ngoại ngữ và tin học của các kiểm toán viên c̣n chưa cao.
- Nhận thức của doanh nghiệp và xă hội với vấn đề kiểm toán tăng nhưng chưa cao và đúng đắn nhiều khi coi kết qu kiểm toán có tính chất giống như kết luận thanh tra,c quan thuế.
Từ t́nh h́nh trên nhiều nhà nghiên cứu đă đề xuất những gii pháp để khắc phục những khó khăn của kiểm toán độc lập.Một vài gii pháp trong những gii pháp đă được đề xuất xin được tŕnh bày ở phần tiếp theo của đề án.
2.Một số gii pháp để nâng cao vai tṛ của kiểm toán độc lập ở Việt Nam hiện nay:
2.1. Những phưng hướng c bn:
Những định hướng c bn đẩy mạnh phát triển dịch vụ kế toán,kiểm toán trong thời gian tới là:
Thứ nhất tăng cường c về số lượng và chất lượng hoạt động dịch vụ kế toán,kiểm toán trên c sở tuân thủ pháp luật của Nhà nước phù hợp với th"ng lệ,chuẩn mực quốc tế về kế toán,kiểm toán được thừa nhận đồng thời phù hợp với chuẩn mực kế toán Việt Nam.
Thứ hai là nâng cao sức cạnh tranh của các tổ chức,cá nhân làm dịch vụ kế toán,kiểm toán,đm bo sự phát triển của dịch vụ này thực sự trở thành c"ng cụ đắc lực giúp cho Nhà nước điều hành và qun lư vĩ m" nền kinh tế,đồng thời giúp cho các doanh nghiệp, c quan ,tổ chức kinh tế trong việc qun lý,sử dụng tốt các nguồn lực để phát triển.
Thứ ba là từng bước mở cửa và hội nhập thị trường kế toán,kiểm toán quốc tế và khu vực.
Đây chỉ là các định hướng c bn,chúng phi được chi tiết thành các gii pháp cụ thể hn.
2.2. Các gii pháp cụ thể:
Theo định hướng trên các gii pháp cụ thể để phát triển dịch vụ kế toán kiểm toán trong thời gian tới có thể được tổng hợp theo các nhóm sau:
Một là hoàn thiện khu"n khổ pháp lư về kế toán và kiểm toán.Sự ra đời của Luật kế toán là một c sở quan trọng cho hoạt động kế toán,kiểm toán phát triển nhưng để Luật kế toán thực sự đi vào cuộc sống cần phi nhanh chóng có các qui định chi tiết và hướng dẫn thi hành luật.
Các chuẩn mực kế toán,kiểm toán Việt Nam đă được c"ng bố kịp thời có các th"ng tư hướng dẫn cụ thể,đm bo tính kh thi đối với các doanh nghiệp,các c quan,đn vị hành chính sự nghiệp và các tổ chức kinh tế.Việc xây dựng và ban hành các chuẩn mực kế toán, kiểm toán ,ngoài việc đm bo tính hoà nhập quốc tế c̣n phi chú trọng đến tính đặc thù của nền kinh tế Việt Nam và nhất thiết phi tính đến xu hướng đổi mới c chế,chính sách tài chính trong thời kỳ c"ng nghiệp hoá,hiện đại hoá đất nước.
Trên c sở Luật kế toán các chuẩn mực kế toán cần tiếp tục nghiên cứu xây dựng các hệ thống kế toán áp dụng cho doanh nghiệp,các lĩnh vực kinh doanh đặc thù ,các đn vị sự nghiệp có thu,các hoạt động dịch vụ gồm c phần kế toán của các tổ chức và cá nhân hộ gia đ́nh...Bên cạnh đó,cần nhanh chóng bổ sung,sửa đổi qui chế qun lý hoạt động nghề nghiệp của các tổ chức cá nhân hành nghề kế toán,kiểm toán phù hợp với các qui định của Luật kế toán và nghị định về kiểm toán độc lập và kiểm toán bắt buộc.
Hai là mở rộng diện kiểm toán bắt buộc,khuyến khích các doanh nghiệp tổ chức kinh tế tăng cường nhu cầu cung cấp th"ng tin tài chính,kế toán th"ng qua dịch vụ kế toán,kiểm toán.
Thực hiện gii pháp này,Nhà nước cần có các qui định bắt buộc các doanh nghiệp,tổ chức kinh tế thuộc mọi thành phần kinh tế phi được kiểm toán th"ng qua hợp đồng kiểm toán.Giá trị của báo cáo tài chính chỉ được thừa nhận sau khi kiểm toán(trước mắt các doanh nghiệp,tổ chức kinh tế có vốn điều lệ từ 5 tỷ đồng trở lên).Mặt khác cần tăng cường xử lý các th"ng tin tài chính,kế toán,thuế...th"ng qua các dịch vụ tư vấn của các tổ chức cá nhân làm c"ng tác dich vụ kế toán,kiểm toán được pháp luật thừa nhận.
Ba là có bước đi thích hợp tăng về số lượng và đa dạng hoá loại h́nh dịch vụ kế toán,kiểm toán.
Trên c sở tổng kết,đánh giá thực trạng hoạt động dịch vụ kế toán,kiểm toán trong những năm qua,đúc rút kinh nghiệm và xây dựng lộ tŕnh cho việc thành lập mới các c"ng ty dịch vụ kế toán,kiểm toán.Chú trọng mở rộng loại h́nh c"ng ty như c"ng ty trách nhiệm hữu hạn,c"ng ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên,c"ng ty tư nhân,c"ng ty cổ phần,c"ng ty liên doanh với nước ngoài,c"ng ty nước ngoài tại Việt Nam.Bo đm việc thành lập c"ng ty đn gin,đúng thủ tục pháp lý,tạo m"i trường cạnh tranh lành mạnh giữa các c"ng ty.Khuyến khích các c"ng ty mở rộng qui m",nâng cao chất lượng dịch vụ,đa dạng hóa sn phẩm.
Bốn là đổi mới chưng tŕnh nội dung đào tạo và bồi dưỡng chuyên m"n về kế toán ,kiểm toán.
Để thực hiện gii pháp này,trước hết đối với các trường đại học,học viện, trung học chuyên nghiệp thuộc khối kinh tế,ni đào tạo căn bn,bước đầu làm nền tng cho việc tạo lập nghề kế toán,kiểm toán cung cấp nguồn nhân lực chuyên m"n cho các c"ng ty kiểm toán,kế toán cần phi đổi mới một cách căn bn nội dung,chưng tŕnh theo hướng gắn kết giữa lí luận với thực tiễn.Kết cấu giữa khối kiến thức c sở c bn ,c sở ngành và chuyên ngành phi phù hợp với yêu cầu năng cao chất lượng đào tạo nói chung và đào tạo nghề kế toán,kiểm toán nói riêng.Cần tăng cường các kiến thức về luật nói chung và luật chuyên ngành nói riêng; kiến thức chuyên ngành về kế toán, kiểm toán,kiến thức ngoại ngữ,tin học cũng như đạo đức nghề nghiệp đối với sinh viên ngay từ khi c̣n ngồi ghế nhà trường phi được tăng cường kh năng thích ứng với thực tiễn.Đối với các c"ng ty kiểm toán,kế toán hàng năm cần có kế hoạchbồi dưỡng,cập nhật kiến thức cho đội ngũ nhân viên chuyên nghiệp.Đối với các hội nghề nghiệp và các c quan chức năng của nhà nước cần có sự phân định trách nhiệm rơ ràngtrong c"ng tác qun lư vf hướng dẫn chuyên m"n cũng như xây dựng chính sách,chế độ và các tiêu chuẩn tuyển dụng,thi tuyển,cấp chứng chỉ hành nghề.Hàng năm phi có sự đánh giá chất lượng nhân viên kế toán,kiểm toán làm nghề dịch vụ bởi một hội đồng đánh giá chất lượng nghề nghiệp.Hội đồng này cần có sự tham gia của nhiều phía như: đại diện c quan qun lý Nhà nước về kế toán,kiểm toán,đại diện hội nghề nghiệp,đại diện các c"ng ty kế toán và kiểm toán lớn, các chuyên gia kế toán,kiểm toán đầu ngành.
Trong quá tŕnh thực hiện các gii này cần sự phối kết hợp chặt chẽ giữa Nhà nước,các c"ng ty dịch vụ kế toán,kiểm toán,các trường đại học cũng như các c quan hữu quan của Nhà nước.
C. Kết luận
Xuất phát từ thực tiễn về nhu cầu kiểm toán ở nước ta hiện nay cũng như việc kiểm toán đă trở thành th"ng lệ của nhiều nước phát triển trong khu vực và trên thế giới ta có thể thấy r"ng thị trường kiểm toán ở Việt Nam sẽ phát triển rực rỡ trong nay mai.Nhưng để phát triển thị trường này mà vẫn đặt các c"ng ty kiểm toán trong sự qun lý của Nhà nước th́ vẫn c̣n nhiều việc phi làm.Nhà nước,các c"ng ty dịch vụ kế toán và kiểm toán,các trường đại học,các c quan hữu quan phi cùng phối kết hợp chặt chẽ để đưa dịch vụ kiểm toán nước ta sẽ ngày càng phát triển c về số lượng và chất lượng đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế thế giới và khu vực.
Bài viết này chỉ mong đóng góp một cái nh́n nhỏ hẹp về một khía cạnh của kiểm toán là "vai tṛ của kiểm toán độc lập trong việc kiểm tra kiểm soát các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay".Kh"ng những kiểm toán độc lập mà các loại h́nh kiểm toán khác như kiểm toán nhà nước,kiểm toán nội bộ cũng góp phần đáng kể vào việc kiểm tra kiểm soát các doanh nghiệp hiện nay nhưng có thể nói kiểm toán độc lập có khách thể kiểm toán phong phú nhất và đạt nhiều hiệu qu kiểm soát tốt nhất đối với với số lượng khong 95% doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam hiện nay.
Danh mục tài liệu tham kho
Các sách tham kho gồm:
1. Lư thuyết kiểm toán - GS.TS Nguyễn Quang Quynh chủ biên
2. Kiểm toán tài chính - GS.TS Nguyễn Quang Quynh chủ biên
3. Kiểm toán - Alvin A.Arens
4. T́m hiểu về kiểm toán độc lập ở Việt Nam- Hữu Mai
5.Lênin bàn về kiểm kê,kiểm soát
Các tài liệu tham kho khác gồm:
1. Luận án tiến sĩ :hoàn thiện tổ chức kiểm toán báo cáo tài chính doanh nghiệp ở Việt Nam- Đoàn Thị Ngọc Trai
2. Thử bàn về tính cần thiết khách quan và bn chất xă hội của kiểm toán độc lập - Phạm Thành Chung -Tạp chí kiểm toán Số 1 năm 2004
3. Phát triển dịch vụ kế toán,kiểm toán đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế thế giới và khu vực- PGS.TS Ng" Thế Chi-Tạp chí kiểm toán Số1 năm 2004
4. Đổi mới c"ng tác thanh tra,kiểm tra doanh nghiệp trong c chế thị trường- Vũ Văn-Tạp chí thanh tra Số 7 năm 2003
5. Tổng kết 10 năm hoạt động của kiểm toán độc lập 1991-2001
6. Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam.
