Tư tưởng Hồ Chí Minh là một hệ thống những luận điểm khoa học rộng lớn, sâu sắc và phong phú trên nhiều lĩnh vực. Di sản tư tưởng Hồ Chí Minh là một kho tàng đầy ắp những giá trị nhân văn cao cả. Trong đó vấn đề “con người” và “chiến lược trồng người” của Bác được quan tâm thường xuyên và đề cập một cách sâu sắc nhất. Ở Hồ Chí Minh, khái niệm con người luôn luôn được nhắc đến như một mục tiêu thiêng liêng và cao cả của sự nghiệp cách mạng mà cả cuộc đời Người hằng theo đuổi. Tư tưởng về con người, về việc giải phóng và phát triển con người, coi con người là nhân tố quyết định thành công của cách mạng luôn quán xuyến trong tư duy, đường lối và phương pháp lãnh đạo cách mạng của Hồ chí Minh. Người đã bộc bạch ham muốn tột độ của Người là: Đất nước được hoàn toàn độc lập, tự do. Đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành. Vì sự ham muốn tột độ đó mà Hồ Chí Minh đã phải trải qua 30 năm bôn ba ở nước ngoài, phải sống xa gia đình, quê hương, đất nước, chịu đựng bao khó khăn, gian khổ, phải vượt qua vô vàn những gian truân, thử thách để tìm ra chân lý cách mạng, con đường cách mạng giành độc lập, tự do cho Tổ quốc và hạnh phúc cho nhân dân.
1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người
Hồ Chí Minh đã chỉ rõ cho chúng ta một định nghĩa về “con người”. Chữ “người” nghĩa là gia đình, anh em, người thân, họ hàng, bầu bạn, nghĩa là đồng bào cả nước. Rộng hơn nữa là người cùng khổ, cả loài người. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh không có con người trừu tượng, mà rất cụ thể. Con người ở bất cứ đâu và bao giờ cũng vậy, không tồn tại ở một bình diện, một chiều, mà ở nhiều bình diện, nhiều chiều, bởi vì nó được đặt vào những mối quan hệ khác nhau.
Về quan hệ: đó là quan hệ vũ trụ - tự nhiên, với tộc loại, cộng đồng, với nhóm xã hội, với chính bản thân mình.
Về vị trí: đó là vị trí chủ động hay thụ động, ông chủ hay người làm thuê, quản lý hay bị quản lý, chủ thể hay khách thể...
Ngoài ra còn những quan hệ vô cùng quan trọng khác như: giữ được mình hay đánh mất mình, độc lập tự chủ hay bị tha hóa?... Bản thân mỗi con người cũng từ mối quan hệ riêng và từ vị trí riêng của mình mà có những cách nhìn nhận và cảm nhận khác nhau.
Con người trong tư tưởng Hồ Chí Minh không tồn tại như một phạm trù bản thể luận có tính trừu tượng hóa và khái quát hóa, mà được đề cập đến một cách cụ thể, đó là nhân dân Việt Nam, những con người lao động nghèo khổ bị áp bức cùng cực dưới ách thống trị của phong kiến, đế quốc; là dân tộc Việt Nam đang bị đô hộ bởi chủ nghĩa thực dân; và mở rộng hơn nữa là những "người nô lệ mất nước" và "người cùng khổ".Suốt quá trình hoạt động cách mạng của Hồ Chí Minh, vấn đề giải phóng dân tộc, đem lại tự do hạnh phúc cho con người và xây dựng rèn luyện con người bao giờ cũng là trung tâm của tư duy, mục tiêu của mọi hoạt động yêu nước và cách mạng của Hồ Chí Minh... Con người, tự do và hạnh phúc của con người, đó là mục tiêu cao nhất và thường xuyên mà vì nó Hồ Chí Minh đã cống hiến toàn bộ cuộc đời của Người. Hồ Chí Minh luôn tin tưởng vững chắc vào khả năng và phẩm giá tốt đẹp của con người, luôn không tán thành việc hạ nhục, coi thường con người mà rất trân trọng và nâng niu. Hồ Chí Minh chỉ rõ: Trong mỗi con người đều có thiện và ác, ta phải biết làm cho cái tốt ở trong mỗi con người nảy nở như hoa mùa xuân và phần xấu bị mất dần đi. Đó là thái độ của người cách mạng. Hồ Chí Minh chưa bao giờ nhìn nhận con người một cách chung chung, ở mọi nơi, mọi lúc, trong mọi hoàn cảnh, Người luôn quan tâm đến lợi ích của con người với tư cách nhu cầu chính đáng. Đem lại lợi ích cho con người chính là tạo ra động lực vô cùng lớn lao cho sự nghiệp chung, vì nếu như những nhu cầu, lợi ích của mỗi cá nhân không được quan tâm thỏa đáng thì tính tích cực của họ sẽ không thể phát huy được. Trong khi phê phán một cách nghiêm khắc chủ nghĩa cá nhân, Người viết: Đấu tranh chống chủ nghĩa cá nhân không phải là giày xéo lên lợi ích cá nhân. Mỗi người đều có tính cách riêng, sở trường riêng, đời sống riêng của bản thân và của gia đình mình. Khi bàn về một nền dân chủ chân chính, không hình thức, không cực đoan, Hồ Chí Minh cho rằng ở đó mỗi con người cụ thể phải được đảm bảo những quyền lợi và nghĩa vụ của mình theo hiến pháp và pháp luật. Con người, với tư cách là những cá nhân, không tồn tại biệt lập mà tồn tại trong mối quan hệ biện chứng với cộng đồng dân tộc và với các loài người trên toàn thế giới.
Một điểm khác căn bản, khác về chất, giữa quan điểm của Hồ Chí Minh với quan điểm của các nhà Nho yêu nước xưa kia, kể cả các bậc sĩ phu tiền bối gần thời với Hồ Chí Minh về con người đó là niềm tin vào quần chúng. Các nhà Nho phong kiến xưa kia có những tư tưởng tích cực "lấy dân làm gốc", chủ trương khoan thư sức dân, nhưng quan điểm của họ mới chỉ dừng lại ở chỗ coi việc dựa vào dân cũng như một "kế sách", một phương tiện để thực hiện mục đích "trị nước", "bình thiên hạ". Còn quan điểm của Hồ Chí Minh là: Trong bầu trời không có gì quý bằng nhân dân. Trong thế giới không có gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết toàn dân. Lòng tin mãnh liệt và vô tận của Hồ Chí Minh vào dân, vào nhân tố con người của Người thống nhất với quan điểm của Mác, Ăngghen, Lênin: "Quần chúng nhân dân là người sáng tạo chân chính ra lịch sử".
Tin dân, đồng thời lại hết lòng thương dân, tình thương yêu nhân dân của Hồ Chí Minh có nguồn gốc sâu xa từ trong truyền thống dân tộc, truyền thống nhân ái ngàn đời của người Việt Nam.
Lôgíc phát triển tư tưởng của Người là xuất phát từ chủ nghĩa yêu nước để đến với chủ nghĩa Mác - Lênin, đến với chủ nghĩa quốc tế chân chính. Theo lôgíc phát triển tư tưởng ấy, khái niệm "con người" của Hồ Chí Minh tiếp cận với khái niệm "giai cấp vô sản cách mạng". Người đề cập đến giai cấp vô sản cách mạng và sự thống nhất về lợi ích căn bản của giai cấp đó với các tầng lớp nhân dân lao động khác, đặc biệt là nông dân. Người nhận thức một cách sâu sắc rằng, chỉ có cuộc cách mạng duy nhất và tất yếu đạt tới được mục tiêu giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp và toàn thể nhân loại khỏi mọi sự nô dịch, áp bức. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, con người được khái niệm vừa là mục tiêu của sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội, vừa là động lực của chính sự nghiệp đó. Tư tưởng đó được thể hiện rất triệt để và cụ thể trong lý luận chỉ đạo cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Tấm lòng Hồ Chí Minh luôn hướng về con người.Người yêu thương con người, tin tưởng con người, tin và thương yêu nhân dân, trước hết là người lao động, nhân dân mình và nhân dân các nước. Với Hồ Chí Minh, "lòng thương yêu nhân dân, thương yêu nhân loại" là "không bao giờ thay đổi". Người căn dặn tất cả phải vì lợi ích của nhân dân, việc gì có lợi cho dân thì khó mấy cũng phải nên làm, cái gì có hại cho dân thì dễ mấy cũng phải nên tránh... Đó là bản chất và cũng là đặc trưng của tư tưởng Hồ Chí Minh về con người.
Quan niệm về con người, coi con người là một thực thể thống nhất của "cái cá nhân" và "cái xã hội", con người tồn tại trong mối quan hệ biện chứng giữa cá nhân với cộng đồng, dân tộc, giai cấp, nhân loại; yêu thương con người, tin tưởng tuyệt đối ở con người, coi con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự nghiệp giải phóng xã hội và giải phóng chính bản thân con người, đó chính là những luận điểm cơ bản trong tư tưởng về con người của Hồ Chí Minh.
2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về chiến lược trồng người
Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, trồng người là một sự nghiệp có tính chiến lược. Người mong muốn biến khát vọng và chủ trương của các thế hệ cha anh về “khai dân trí” thành hiện thực. Do đó, ngay sau khi giành được chính quyền, Hồ Chí Minh đã thực hiện một sự nghiệp khai dân trí rộng lớn chưa từng có trong lịch sử nước ta và thu được những thành tựu hết sức to lớn, mặc dù sự nghiệp ấy được tiến hành trong điều kiện chiến tranh khốc liệt. Người đã xác định “chống giặc dốt” là nhiệm vụ quan trọng trong sáu nhiệm vụ cấp bách của đất nước lúc bấy giờ, là bước khởi đầu và cũng là nhiệm vụ thường xuyên của sự nghiệp mở mang dân trí. Người chỉ rõ: Dốt nát cũng là kẻ địch... Địch ngoại xâm dựa vào địch dốt nát để thi hành chính sách ngu dân. Địch dốt nát dựa vào địch thực dân để đưa dân ta vào nơi mù quáng. Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Từ đó sự nghiệp giáo dục trở thành sự nghiệp của toàn thể dân tộc, và đối tượng của giáo dục cũng là toàn thể dân tộc. Người chắt chiu, chăm lo, rèn luyện từng con người, mở những lớp huấn luyện cho từng tốp nhỏ học trò với cả tấm lòng nhiệt thành, kiên trì nhẫn nại. Đồng thời người thường xuyên tổng kết kinh nghiệm của các phong trào quần chúng, kiên trì lắng nghe, tìm đọc, suy ngẫm về những gương tốt, những ý hay của nhân dân. Người viết: Dân rất thông minh, quần chúng kinh nghiệm sáng suốt rất nhiều, chỉ cần mình có biết học hay biết lợi dụng mà thôi. Người căn dặn: phải học, học ở nhà trường, học trong sách vở, học ở quần chúng nhân dân, không học quần chúng là một sai lầm lớn.
Hồ Chí Minh nhấn mạnh, đề cao, nêu cao, nêu bật vai trò của giáo dục, đào tạo, xây dựng con người mới XHCN và coi đó là một chiến lược lâu dài. Với câu nói nổi tiếng:
“Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây
Vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người”
Hồ Chí Minh luôn đặt lòng tin vào khả năng của giáo dục. Người chỉ rõ: Tiền đồ của dân tộc ta sẽ ra sao, một phần quan trọng là do sự nghiệp giáo dục trực tiếp quyết định.
Ngủ thì ai cũng như lương thiện
Tỉnh dậy phân ra kẻ dữ hiền
Hiền, dữ đâu phải là tính sẵn
Phần nhiều do giáo dục mà nên
Hồ Chí Minh khẳng định: Có gì vẻ vang hơn là nghề giáo dục đào tạo những thế hệ sau này tích cực góp phần xây dựng CNXH và CNCS. Người thầy giáo tốt – thầy giáo xứng đáng là thầy giáo – là người vẻ vang nhất. Theo Hồ Chí Minh: Óc những người trẻ tuổi trong sạch như một tấm lụa trắng. Nhuộm xanh thì nó sẽ xanh, nhuộm đỏ thì nó sẽ đỏ. Vì vậy, sự học tập ở nhà trường ảnh hưởng rất lớn cho tương lai của thanh niên và tương lai của thanh niên là tương lai của nước nhà.
Đối với người học, người được giáo dục, Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở mọi người phải: Học để làm việc, làm người, làm cán bộ. Học để phụng sự đoàn thể, giai cấp và nhân dân, tổ quốc và nhân dân. Đặc biệt, người coi việc đào tạo, bồi dưỡng thế hệ trẻ thanh niên, thiếu niên nhi đồng là vấn đề có ý nghĩa chiến lược to lớn và lâu dài. Người coi thanh niên là lực lượng có ý chí và nghị lực vượt mọi khó khăn. Luôn xung phong đi đầu trong sự nghiệp chiến đấu và xây dựng CNXH. Coi thiếu niên nhi đồng là người chủ tương lai của nước nhà.
Tư tưởng “Trồng người” của Hồ Chí Minh rất khoa học và toàn diện cả về nội dung và phương pháp. Người chỉ rõ: “Việc xây dựng con người cũng phải có ý định rõ ràng như nhà kiến trúc”. Hiểu sâu sắc học thuyết cách mạng không ngừng, nhìn thấu quá khứ và tương lai. Hồ Chí Minh luôn có một lòng yêu thương, tin tưởng mãnh liệt ở thanh niên, ở thế hệ trẻ, thấy trước được những đỉnh cao mà con người Việt nam sẽ đạt tới. “Non sông Việt nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”.
Trong công cuộc “Trồng người” Hồ Chí Minh bắt đầu từ xây dựng nền tảng đạo đức. người thường xuyên bồi dưỡng cái nền tảng ấy cho con người. Bác khẳng định: “Cũng như sông thì có nguồn mới có nước, không có nguồn thì sông cạn, cây cũng phải có gốc, không có gốc thì cây héo. Người cách mạng thì phải có đạo đức, không có đạo đức thì dù tài giỏi mấy cũng không lãnh đạo được nhân dân”. Vì vậy, người đòi hỏi tất cả mọi người, không trừ một ai, không trừ một cấp nào đều phải thường xuyên trau dồi đạo đức cách mạng vững bền. Hồ Chí Minh hết sức coi trọng đạo đức, song cũng rất mực coi trọng tài năng. Người trân trọng đón mời, ưu đãi và trao thực chất, thực quyền cho những người có tài năng. Mặt khác, Hồ Chí Minh đòi hỏi mọi người phải tinh thông nghiệp vụ của mình, ai cũng đều phải có khả năng hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao. Làm bất cứ việc gì, làm bất cứ ở đâu mà không thành thạo sẽ gây ra tác hại. Đặc biệt là trong bộ máy Nhà nước, hoạt động của nó liên quan đến toàn bộ đời sống xã hội, sự không thành thạo công việc sẽ dẫn đến tác hại khôn lường. Bởi vậy, Hồ Chí Minh rất quan tâm, coi trọng và khuyến khích việc “chiêu hiền tài”, “cầu người hiền tài” và luôn nhắc nhở phải “khéo dùng cán bộ”, “phải hiểu và đánh giá đúng cán bộ”, “có gan cân nhắc cán bộ”, “dụng nhân như dụng mộc” và “muôn việc thành công hay thất bại đều do cán bộ tốt hay kém”.
Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, sự nghiệp “trồng người” còn là sự quy tụ ở mẫu người, hoặc các mẫu người, được xây dựng về mặt lý thuyết và trong thực tế. Hồ Chí Minh không nói đến mẫu người siêu việt, đứng trên tất cả mọi người. Người từng chỉ ra rằng: Trong xã hội không có áp bức, bóc lột thì “Thánh hiền” là hàng triệu con người có thật trong nhân dân. Vì thế sẽ là thiếu sót nếu không chú ý tới một điểm độc đáo của Hồ Chí Minh trong việc”trồng người” và nó liên quan đến mẫu người. Đó là tư tưởng và sự quan tâm của Người đến vấn đề “Người tốt, việc tốt”. Một vấn đề thật đơn giản, dễ nhớ, dễ làm, nhưng thật sâu sắc, sáng tạo bởi tính quần chúng và chiều sâu triết học, tầm cao của lòng yêu thương, trân trọng, khoan dung, độ lượng đối với con người và sự nghiệp trồng người, đó là “người tốt” – mẫu người mà ai cũng có thể trở thành. Nhưng để trở thành “người tốt” tuy dễ nhớ, dễ làm phải tự đòi hỏi mình, tự chế ngự và tự nâng mình lên mới có thể vượt qua được thói quen làm những “việc tốt” bình thường nhất, để từ triệu người tốt, việc tốt sẽ ươm mầm, chở che, nâng niu cái thiện, đẩy lùi cái ác ở mọi lúc, mọi nơi.
Hồ Chí Minh chỉ rõ, nêu gương là một phương pháp quan trọng. Người dạy: Những gương người tốt, làm việc tốt muôn hình muôn vẻ là vật liệu quý để các chú xây dựng con người.. lấy gương người tốt, việc tốt để hàng ngày giáo dục lẫn nhau là một trong những cách tốt nhất để xây dựng Đảng, xây dựng các tổ chức cách mạng, xây dựng con người mới, cuộc sống mới.
Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người và chiến lược “trồng người” chính là sự kết tinh những tinh hoa cao đẹp của truyền thống dân tộc, nhân loại và tư tưởng của thời đại, tư tưởng nhân đạo cộng sản. Ngày nây trong sự nghiệp đổi mới của đất nước, cùng với những mặt tích cực của cơ chế thị trường, những tác động tiêu cực đang xói mòn đạo đức, đời sống văn hóa của nhân dân ta. Song Đảng ta nhất quán cho rằng: Chăm sóc, bồi dưỡng, phát huy nhân tố con người vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. Và phát triển con người với tư cách vừa là động lực, vừa là mục đích của cách mạng, của sự nghiệp đổi mới đất nước... Con người là vốn quý nhất, là nhân tố quyết định thành công của cách mạng, chăm lo cho hạnh phúc của con người là mục tiêu phấn đấu của chế độ ta.
Kết luận
Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người và chiến lược “trồng người” chính là sự kết tinh những tinh hoa cao đẹp của truyền thống dân tộc, nhân loại và tư tưởng của thời đại: Tư tưởng nhân đạo cộng sản. Ngày nay, trong sự nghiệp đổi mới của đất nước, cùng với những mặt tích cực của cơ chế thị trường, những tác động tiêu cực đang xói mòn đạo đức, đời sống văn hóa của nhân dân ta song Đảng ta vẫn nhất quán quan điểm: Chăm sóc, bồi dưỡng, phát huy nhân tố con người vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh và "phát triển con người với tư cách vừa là động lực, vừa là mục đích của cách mạng, của sự nghiệp đổi mới đất nước... Con người là vốn quý nhất, chăm lo cho hạnh phúc của con người là mục tiêu phấn đấu của chế độ ta. Kế thừa quan điểm của Bác về con người, về giáo dục bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau, Đảng ta trong tư tưởng chỉ đạo, xây dựng mục tiêu giáo dục đào tạo là giáo dục các thế hệ con người Việt Nam sống có hoài bão, có lý tưởng yêu nước, yêu CNXH. Những con người có đạo đức trong sáng, có ý chí tự lực, sáng tạo, kiên cường trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại. Có ý thức cộng đồng, phát huy tính tích cực cá nhân, biết làm chủ tri thức khoa học và công nghệ, có tư duy sáng tạo, có khả năng thực hành giỏi, có tác phong công nghiệp, có tính tổ chức, kỷ luật, có sức khỏe mà theo tư tưởng Hồ Chí Minh đó là những con người vừa có đức vừa có tài, vừa hồng lại vừa chuyên. Đó thực sự là những con người mới, những con người làm chủ tương lai của đất nước.