Bên ngoài ban công đầy nắng ở Berlin, Tim Keeley và Daniel Krasa đang “bắn” chữ như những viên đạn vào nhau. Đầu tiên là tiếng Đức, sau đó là tiếng Hindi, tiếng Nepal, tiếng Balan, tiếng Croatia, tiếng Quan thoại và tiếng Thái – họ hầu như không nói một ngôn ngữ trước khi cuộc trò chuyện liền mạch chuyển sang ngôn ngữ khác. Cùng với nhau, họ vượt qua khoảng 20 ngôn ngữ khác nhau hoặc hơn.
Quay trở lại bên trong, tôi thấy những nhóm nhỏ đang trao đổi những câu khó phát âm (tongue twisters). Những nhím khác thì tập trung thành ba người chuẩn bị cho một trò chơi bắn nhanh (a rapid-fire game) liên quan đến việc dịch hai ngôn ngữ khác nhau cùng một lúc. Đó trông có vẻ như là công thứ hoàn hảo cho cơn đau đầu, nhưng chúng chả để ý. “Đó là tình huống khá phổ biến với chúng tôi,” một phụ nữ tên là Alisa nói với tôi.
Có thể rất khó để học một ngoại ngữ. Nhưng tôi đang ở Berlin để tham gia Polyglot Gathering (cuộc họp đã ngôn ngữ), một cuộc họp khoảng 350 người nói nhiều ngôn ngữ - một vài ngôn ngữ đa dạng như Manx, Klington và Saami, ngôn ngữ của người chăn tuần lộc ở Scandivania. Thật vậy, một tỉ lệ đáng kinh ngạc trong số họ là người hyperglot, như Keeley và Krasa, họ có thể nói ít nhất 10 ngôn ngữ. Một trong những nhà ngôn ngữ học giỏi nhất mà tôi gặp ở đây, Richard Simcott, dẫn dắt một nhóm đa ngôn ngữ (polygot) tại công ty eModeration – và anh ấy sử dụng 30 ngôn ngữ.
Với một kiến thức khiêm tốn về Tiếng Ý và một chút tiếng Đan Mạch sơ đẳng, tôi cảm thấy có gì đó hơi lạc lõng ở nơi những người nói nhiều ngôn ngữ này. Nhưng họ nói bạn nên học hỏi từ những người giỏi nhất (learn from the best), vì thế tôi ở đây để cố gắng khám phá bí mật của họ.
Khi bạn cân nhắc những thách thức cho bộ não, không có gì băn khoăn khi hầu hết chúng ta thấy việc học một ngôn ngữ lại đòi hỏi khắt khe như vậy. Chúng ta có nhiều hệ thống ghi nhớ (memory system) khác nhau, và việc thành thạo một ngôn ngữ khác đòi hỏi tất cả hệ thống ghi nhớ đó. Có bộ nhớ thủ tục (procedural memory) – lập trình tốt các cơ để hoàn hảo về ngữ điệu (accent) – và bộ nhớ tường thuật (declarative memory), là khả năng để nhớ các sự việc (facts) (ít nhất khoảng 10000 từ mới nếu bạn muốn tiến lại gần khả năng nói trôi chảy như người bản xứ, không đề cấp đến ngữ pháp). Hơn nữa, trừ phi bạn muốn phát âm như một con robot, những từ và cấu trúc đó phải đến được đầu lưỡi bạn trong tíc tắc, nghĩa là chúng phải được lập trình trong cả hai loại bộ nhớ trên thật “rõ ràng” và “tuyệt đối”.
Nói nhiều ngôn ngữ giúp làm chậm chứng mất trí nhớ (dementia) 5 năm trở lên.
Tuy nhiên, việc rèn luyện tinh thần khó khăn đó mang đến những phần thưởng to lớn, nó được cho là cách rèn luyện trí não mà bạn có thể thử. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc sử dụng nhiều ngôn ngữ có thể cải thiện sự chú ý và trí nhớ, và điều này có thể cung cấp một “dự trữ nhận thức” (cognitive reserve) giúp làm chậm sự phát triển của việc mất trí nhớ. Hãy nhìn vào trải nghiệm của những người nhập cư, Ellen Bialystok ở ĐH York ở Canada đã cho thấy rằng việc nói hai ngôn ngữ làm chậm sự chuẩn đoán mất trí nhớ tới 5 năm. Tuy nhiên, những người nói ba ngôn ngữ đã được chuẩn đoán muộn hơn đến 6.4 năm so với người nói một ngôn ngữ, trong khi đối với những người nói bốn ngôn ngữ hoặc nhiều hơn, nhận thức lành mạnh kéo dài thêm 9 năm.
Những lợi ích lâu dài đó hoàn toàn trái ngược với sự thất bại của hầu hết các trò trơi “huấn luyện trí não” mà bạn có thể tải về - thường không mang lại sự cải thiện lâu dài về trí nhớ hay sự chú ý.
Học một ngôn ngữ mới khi chúng ta già đi dễ dàng hơn bạn tưởng.
Tuy nhiên, cho đến gần đây, nhiều nhà khoa học thần kinh đã cho rằng hầu hết chúng ta đều quá già để đạt tới sự trôi chảy như người bản xứ trong một ngôn ngữ mới; theo như “giả thuyết về thời kỳ quan trọng” (critical period hypothesis), có một khoảng cửa sổ hẹp (narrow window) trong suốt thời thơ ấu mà chúng ra có thể tiếp thu các sắc thái của một ngôn ngữ. Nhưng, nghiên cứu của Bialystok cho rằng điều này có thể bị phóng đại chứ không phải một vách đá dựng đứng, cô ấy phát hiện ra rằng có một tự suy giảm rất nhẹ trong khả năng của chúng ta khi chúng ta có tuổi.
Chắc chắn, nhiều người nói nhiều thứ tiếng mà tôi gặp ở Berlin đã thành thạo những ngôn ngữ sau này khi lớn lên. Keeley lớn lên ở Florida, nơi ông ấy tiếp xúc với những người Tây Ban Nha bản xứ ở trường học. Khi còn là đứa trẻ, ông ấy thường bắt sóng các đài phát thanh nước ngoài – mặc dù không thể hiểu lấy một từ. “Nó cứ như âm nhạc với tôi vậy”, ông nói. Nhưng chỉ khi trưởng thành, ông ấy mới bắt đầu đi du lịch thế giới – đầu tiên là Colombia, nơi ông ấy học tiếng Pháp, Đức, Tây Ban Nha ở trường đại học. Sau đó ông chuyển tới Thụy Sĩ và Đông Âu trước khi tới Nhật. Bây giờ ông ấy nói ít nhất 20 ngôn ngữ trôi chảy, hầu như tất cả chúng đều được học khi ông trưởng thành. “Giả thuyết thời gì quan trọng là một mớ nhảm nhí”, ông nói.
Câu hỏi là, những người nói nhiều ngôn ngữ thành thạo quá nhiều ngôn ngữ mới như nào – và liệu những người còn lại trong chúng ta có thể bắt trước họ không? Đúng, họ có thể có động lực hơn hầu hết. Nhiều người, như Keeley, là những người đi khắp thế giới họ di chuyển từ đất nước này sang đất nước khác, học thêm những ngôn ngữ khi họ đi. Đôi khi có trường hợp “chìm” hoặc “bơi”.
Nhưng ngay cả với những ý định tốt nhất, nhiều người trong số chúng ta gặp nhiều khó khăn để nói ngôn ngữ khác một cách thuyết phục. Keeley, người hiện đang viết một cuốn sách về “các yếu tố xã hội, tâm lý, và tình cảm trong việc trở thành người đa ngôn ngữ”, nghi ngờ rằng đó đơn giản chỉ là vấn đề về trí thông minh. “Tôi không nghĩ đó là nhân tố chính, mặc dù nó giúp khả năng phân tích nhanh hơn,” ông nói.
Tắc kè hoa văn hóa (Cultural chameleons)
Thay vào đó, ông cho rằng chúng ta cần nhìn lại trí tuệ, đi sâu vào nhân cách của mình. Thuyết của Keeley là việc học một ngôn ngữ mới khiến bạn tái tạo lại ý thức về bản thân và nhà ngôn ngữ học giỏi nhất thì đặc biệt giỏi trong việc tiếp nhận những bản sắc mới. “Bạn trở thành một chú tắc kè hoa,” ông nói.
Những nhà tâm lý học từ lâu đã biết rằng những từ ngữ mà chúng ta nói gắn liền với danh tính của chúng ta. Có một câu nói xáo rỗng như này Tiếng Pháp khiến bạn trở nên lãng mạn hơn, hay Tiếng Ý khiến bạn đam mê hơn, nhưng mỗi ngôn ngữ trở nên gắn liền với các chuẩn mực văn hóa (cultural norms) có thể ảnh hưởng việc bạn cư xử như thế nào – chẳng hạn, nó có thể đơn giản như việc bạn coi trọng sự tự tin thẳng thắn (outspoken confidence) hay sự phản xạ im lặng (quiet reflection). Quan trọng là, nhiều nghiên cứu đã cho thấy những người đa ngôn ngữ thường có những hành vi khác nhau tùy theo ngôn ngữ mà họ đang nói.
Những ngôn ngữ khác nhau cũng có thể gợi lên những ký ức khác nhau trong cuộc đời bạn – như nhà văn Vladimir Naboko khám phá ra khi viết cuốn tự truyện của mình. Người nói tiếng Nga bản xứ đã viết nó lần đầu tiên bằng ngôn ngữ thứ hai của ông, tiếng Anh, với sự khó khăn tột cùng, thấy rằng “ký ức của tôi đã hòa hợp với một phím (nhạc) – Tiếng Nga trầm lặng về mặt âm nhạc, nhưng nó bị buộc phải chuyển sang phím khác, Tiếng Anh”. Khi cuối cùng cuốn sách cũng hoàn thành, ông đã quyết định dịch hồi ức về lại ngôn ngữ thuở nhỏ của ông, nhưng khi những từ tiếng Nga tuôn ra, ông thấy những ký ức của mình bắt đầu mở ra với những chi tiết và góc nhìn mới. “Bản tiếng Nga của ông khác rất nhiều đến mức anh ý cảm thấy cần dịch lại sang tiếng Anh”, Aneta Pavlenko tại ĐH Temple ở Philadelphia – người có cuốn Tâm trí song ngữ (The Bilingual Mind) khám phá nhiều hiệu ứng này cho biết. Gần như bản thể tiếng Anh và tiếng Nga của ông ấy có một quá khứ khác nhau một cách tinh tế.
Việc chống lại quá trình tái tạo (reinvention) có thể ngăn cản việc bạn học tốt một ngôn ngữ khác, Keeley cho biết, ông là giáo sư về quản lý đa văn hóa ở ĐH Kyushu Sangyo tại Nhật. Gần đây ông thực hiện một cuộc khảo sát về người Trung Quốc học tiếng Nhật để kiểm tra “tính thẩm thấu cái tôi” (ego permeability) – với những câu hỏi kiểu “Tôi thấy dễ đặt bản thân mình vào hoàn cảnh của người khác và hình dung họ cảm thấy như thế nào” hay “Tôi có thể tạo ấn tượng với người khác”, và liệu bạn có thể thay đổi ý kiến của bạn để phù hợp với những người bạn ở gần. Đúng như ông nghi ngờ, những người đạt điểm cao về những đặc điểm này có khả năng sử dụng ngôn ngữ trôi chảy hơn nhiều.
Nó không chỉ là lượng thời gian bạn dành để học hay sử dụng ngôn ngữ.
Sao lại thế? Ai cũng biết nếu bạn đồng cảm với ai đó, bạn sẽ dễ bắt chước họ hơn – một quá trình có thể dễ dàng để cải thiện việc học ngôn ngữ. Nhưng danh tính được chấp nhận và những ký ức liên quan cũng có thể ngăn bạn nhầm lẫn ngôn ngữ đó với tiếng mẹ đẻ - bằng việc xây dựng các rào cản thần kinh giữa các ngôn ngữ. “Phải có một loại ngôi nhà nào đó (type of home) trong đầu bạn cho từng ngôn ngữ và văn hóa và những trải nghiệm liên quan, để các ngôn ngữ đó luôn hoạt động và không trộn lẫn vào nhau” Keeyley cho biết. “Đó không chỉ là lượng thời gian bạn dành cho việc học và sử dụng các ngôn ngữ đó. Chất lượng của thời gian, xét về mặt cảm xúc, là rất quan trọng.” Thật vậy, điều đó có thể giải thích tại sao Keeyley có thể chuyển đổi dễ dàng giữa 20 ngôn ngữ như vậy.
Trong số tất cả những người đa ngôn ngữ, Michael Levi Harris có thể thể hiện những nguyên tắc này tốt nhất. Một diễn viên được đào tạo, Harris cũng có kiến thức nâng cao về 10 ngôn ngữ, và hiểu biết ở mức trung cấp của hơn 12 ngôn ngữ. Đôi khi, niềm đam mê của anh ấy đã khiến anh ấy gặp khó khăn. Anh ấy từng nhìn thấy một quảng cáo online về một buổi gặp mặt ở Malta. Đi theo đó, anh mong muốn gặp được một nhóm người từ Malta, rồi chỉ để bước vào một căn phòng đầy những người phụ nữ trung tuổi và những con có cưng màu trắng của họ - một trải nghiệm mà gần đây anh ấy kể lại trong bộ phim ngắn The Hyperglot. Bạn có thể xem thêm trailer bên dưới.
Khi tôi gặp anh ấy ở quán cà phê gần trường âm nhạc và kịch Guildhall ở London, anh ấy dễ dàng chuyển sang một phong cách khá sang trọng (posh), “có cách phát âm” giọng Anh, mặc dù anh ấy là người NewYork bản địa. Khi anh ấy làm như vậy, toàn bộ tư thế của anh ấy thay đổi như kiểu anh ấy hòa nhập vào một nhân cách mới. “Tôi không thực sự cố thay đổi rõ ràng tính cách hay cá tính của tôi một cách có ý thức. Chỉ là nó xảy ra như vậy, nhưng tôi biết rằng tôi đột nhiên khác đi.”
Quan trọng là, Harris nghĩ rằng bất cứ ai có thể học để tiếp nhận một văn hóa mới theo cách này – và anh ấy có một vài tips để bắt đầu, dựa vào kinh nghiệm diễn xuất của anh. Anh nói, điều quan trọng là phải cố gắng bắt chước mà thậm chí không quan tâm đến cách đánh vần của các từ. “Mọi người có thể nghe và lặp lại”, anh nói. Bạn có thể thấy mình đang phóng đại quá mức, giống như cách một diễn viên có thể hơi quá vượt trội khi bắt đầu màn trình diễn – nhưng điều đó là phần quan trọng của quá trình. “Khi diễn xuất, đầu tiên bạn phải diễn thật sự, sau khi đạo diễn nói OK, bây giờ hãy giảm giọng xuống. Và bạn làm tương tự với một ngôn ngữ”, anh nói. Anh ấy cũng gợi ý việc quan sát kỹ vào những thứ như biểu cảm khuôn mặt – vì chúng có thể rất quan trọng trong việc tạo ra âm thanh. Chẳng hạn, khi nói với đôi môi hơi bĩu ra ngay lập tức bạn sẽ nghe giống tiếng Pháp hơn một chút.
Cuối cùng, anh ấy nói bạn nên cố gắng vượt qua sự ngượng nghịu đi kèm với việc tạo ra những âm thanh “lạ” – chẳng hạn như âm thanh trong cổ họng của tiếng Ả Rập. “Bạn phải nhận ra nó không hề xa lại với chúng ta – khi bạn thấy chán ghét, bạn sẵn sàng nói “eugh”. Và nếu bạn thừa nhận và cho phép tiềm thức của bạn thực hiện điều đó bằng lời nói, bạn có thể tạo ra âm”. Điều đó nghe có vẻ hơi ngớ ngẩn, những vấn đề là tất cả những điều này giúp bạn vượt qua sự ức chế bản năng của bạn. “Đó là tất cả những gì liên quan đến việc sở hữu ngôn ngữ, điều mà diễn viên phải làm để khiến khán giả tin rằng những lời này là của bạn. Khi bạn sở hữu từ ngữ, bạn có thể nói tự tin hơn, đó là cách mọi người sẽ tương tác với bạn.”
Có một yếu tố lớn ngăn cản mọi người học ngôn ngữ hiệu quả…
Mặc dù vậy, hầu hết đều đồng ý rằng bạn không nên quá tham vọng, đặc biệt khi mới bắt đầu. “Nếu có một yếu tố duy nhất nào ngăn bạn học ngôn ngữ hiệu quả, thì đó là bạn cảm thấy phải như người bản xứ - đó là một tiêu chuẩn không đạt được đè lên chúng ta,” Pavlenko của ĐH Temple. “Sự dễ dàng trong cách diễn đạt mới là điều quan trọng với tôi – tìm ra một cách tốt hơn để diễn đạt chính mình, một cách chân thực.”
Vì vậy, bạn cũng nên luyện tập một chút và thường xuyên – có lẽ khoảng 15 phút, bốn lần một ngày. “Tôi nghĩ rằng sự tương tự với luyện tập thể dục là khá tốt,” Alex Rawling – người đã phát triển một chuỗi các hội thảo đa ngôn ngữ với Richard Simcott để dạy các kỹ thuật của họ - cho biết. “Thậm chí nếu bạn quá bận rộn hay quá mệt mỏi để học nghiêm chỉnh, chỉ cần luyện tập một đoạn hội thoại hoặc nghe những bài nhạc pop nước ngoài cũng có thể giúp ích,” Simcott cho biết.
Ở Anh, Úc và Mỹ, thật dễ dàng để tin rằng chúng tôi không cần phải nỗ lực như vậy. Thật ra, trước khi tôi gặp những hyperglots (người có ngôn ngữ siêu phàm), tôi đã băn khoăn liệu nỗi ám ảnh của họ cũng xứng đáng với sự chăm chỉ đó hay không, có lẽ đó chỉ là về quyền khoe khoang (bragging rights), tôi nghĩ. Tuy nhiên tất cả các hyperglots tôi gặp thì đều thực sự hào hứng với những lợi ích tuyệt vời mà chỉ có thể đạt được khi hòa nhập hoàn toàn vào nhiều ngôn ngữ khác nhau – bao gồm những cơ hội kết bạn và kết nối, thậm chí vượt qua những rào cản văn hóa khó khăn.
Ví dụ, Harris miêu tả cuộc sống ở Dubai. “Là một người Do Thái sống ở Trung Đông, tôi đã đối mặt với nhiều thử thách. Nhưng hóa ra một trong những người bạn thân nhất của tôi lại đến từ Labanon,” anh nói. “Và khi tôi chuyển đi, anh ấy đã nói ‘khi chúng ta lần đầu gặp nhau tôi không nghĩ tôi có thể là bạn với cậu và bây giờ bạn đang rời đi, tôi cảm thấy quẫn trí’. Đó là một trong những điều quý giá nhất với tôi.”
Như Judith Meyer, người tổ chức cuộc tụ họp ở Berlin, kể với tôi, cô ấy nhìn thấy những người Ucraina và người Nga, Israel và Palestine đều trò chuyện tại buổi họp mặt. “Học ngôn ngữ khác thật sự mở ra một thế giới mới.”